Mei 2011: Pijpenrek met mannenkoppen

Uit de boedel van mijn schoonouders hebben we een pijpenrek geërfd. Ik heb me onlangs laten vertellen dat daar een heel verhaal/sage/legende aan vast zit. Het is een uit hout gesneden rek met acht mannenkoppen, ze zien er nogal schurkerig uit. Daarboven een vrouwenkop, die lijkt te zeggen/denken: “ik ben jullie allemaal de baas”. Weet u wat hier de originele betekenis van is?

Mevr. de Haan, Almelo.

Het antwoord wordt gegeven door Marianne van Zuijlen.

De gegevens over het pijpenrek met de mannenkoppen en de vrouwenkop zijn nogal summier zodat het moeilijk is om na te gaan of er een verhaal aan verbonden is. In ieder geval is in de Nederlandse Volksverhalenbank (www.verhalenbank.nl) geen verhaal opgenomen waarin aanknopingspunten zijn te vinden voor een verklaring van het vrouwenhoofd boven acht mannenhoofden op het pijpenrek.
 

Huis met de Hoofden

In het verhaal rond het Huis met de Hoofden aan de Keizersgracht in Amsterdam spelen mannenhoofden echter wel een grote rol. Het dienstmeisje dat op het huis past slaat van zes mannen die het huis willen beroven, het hoofd af. Uit dankbaarheid voor haar dapperheid worden zes hoofden aan het huis aangebracht. Maar, de werkelijkheid is dat het hoofden van Griekse goden zijn, die onderdeel zijn van een zeer rijk versierde gevel. Een voorbeeld van dit verhaal is opgenomen in de Nederlandse Volksverhalenbank. Het verhaal komt echter ook voor zonder verbinding met het Huis met de Hoofden.

Baardmankruiken

In literatuur over (antieke) voorwerpen worden pijpenrekken en pijpen(koppen) wel genoemd, maar een eventuele symbolische betekenis van de versieringen, waaronder mannenkoppen, komt niet ter sprake. Zie voor voorbeelden van pijpen(koppen) www.tabaksmuseum.nl.

Op de z.g. baardmankruiken zijn mannenkoppen afgebeeld, maar of deze enig verband hebben met de mannenkoppen op het pijpenrek is zeer de vraag. Over de herkomst van de mannenkop op deze kruiken gaat het verhaal dat die God zou voorstellen. Een andere verklaring is dat de uit Keulen verjaagde pottenbakkers uit kwaadheid de gezichten van de stadsbestuurders hebben aangebracht op de hals van de baardmankruiken.

Gezien het ontbreken van “harde” feiten is dus de kans groot dat de maker van het pijpenrek niet meer en niet minder heeft willen uitbeelden dat de vrouw de baas is ….

Afbeelding Pijpenrek uit de collectie van het Nederlands Openlucht Museum, verantwoording: Anton van Oirschot. Antiek uit de Nederlandse provincies. Helmond: Uitgeverij Helmond.
Foto Ruben A. Koman: Het Huis met de Hoofden, Amsterdam.

 
Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut. Ook abonnee worden? Klik hier