April 2012: Kent u de benaming Brune Berend voor kruizemunt? En weet u waar deze vandaan komt?
Kent u de benaming Brune Berend voor kruizemunt? En weet u waar deze vandaan komt?
Het antwoord wordt gegeven door dr. Har Brok, onderzoeker variatielinguistiek
Deze vraag komt van Jan van Barneveld, die deze naam kent van zijn moeder, die haar hele leven in het Gelderse Twello gewoond heeft en Twello’s dialect sprak. Ze trakteerde hem geregeld op kruudmoes en daarin hoorde vanouds: twee blaadjes brune berend. Het recept van zijn moeder stuurde hij mee, zodat u daarmee zelf aan de slag kunt.
Uniek
Deze vroeger in Twello gebruikte volksnaam is een unieke plantennaam. Voor zover ons bekend is hij maar vier maal aangetroffen en alleen in het gebied waar u op duidt. Hij werd gebruikt voor verschillende soorten van Munt (Mentha) in de IJsselstreek (broene berend: 1980), voor Watermunt (M. aquatica) in Salland (broene bèrend: 1917), voor Akkermunt (M. arvensis) in de Graafschap (broenen bèrend: 1917) en voor Aarmunt (M. spicata) in Epe (brune Berend: 1982). De verklaring van deze volksnaam is moeilijk. Het element brune zou kunnen duiden op de roodachtige stengel van de Aarmunt of op de rode adertjes in de blaadjes van de Kruizemunt. De naam rode-munt, die elders gebruikt wordt, bevestigt dit. Een andere verklaring is ook mogelijk, namelijk de plaats bij het water ("bron") waar Watermunt groeit.
Naast deze mogelijkheden ontbreekt echter de verklaring van Berend. Het kan een persoonsnaam zijn, maar waarom juist Berend? Persoonsnamen komen in plantennamen wel voor, maar die hebben dan meestal te maken met de bloeitijd van de plant. Zo draagt de Sering, die in mei bloeit, namen die samengesteld zijn met heiligen die in de maand mei hun naamfeest hebben (Jan, Joris, Jozef, Macarius, Pancratius of Servatius). De verspreiding van deze namen heeft weer te maken met de lokale verering ervan.
Voor de Akkermunt komt in Vlaams-Brabant en Nederlands Limburg op zeer beperkte schaal de volksnaam broenheilige of bruin(en)heilige voor (8x). Het element broen/bruin sluit eventueel aan bij brune van Brune Berend, maar ook hier is geen verklaring voor het tweede element. Daar staat tegenover dat bruinheilige in Limburg ook volop gebruikt wordt voor het Zevenblad (Aegopodium podagraria L.), waar rood noch bruin aan te onderkennen is. Van de andere kant soms ook voor de Andoorn (Stachys) met rood/bruine bloemen.
Naast deze benamingen met broen/bruin komt voor de Muntsoorten ook de naam roekebeernd voor in de Gelderse Achterhoek. We vinden daarin Berend weer terug, maar nu met roeke-. Daarnaast is aangetroffen roekeblad in Salland en eenmaal roekebaard in Barchem. Het element roeke– moet te maken hebben met “ruiken”. Dat blijkt ook al uit het feit dat roeke– uitsluitend in volksnamen voor sterkriekende Muntsoorten voorkomt.
Bommen Berend
We blijven dus steken bij Berend. In de contreien waar we het over hebben worden ook sommige vogels (watersnip en geelgors) genoemd Beerndjen-van Gäölen. Deze naam wordt in verband gebracht met de Münsterse bisschop Bernhard von Galen (Berendje van Geulen), bisschop van Münster (1650-1678), ook wel genoemd Bommen-Beerend of Brom-Berend door de grote plunderingen die hij daar heeft aangericht in het “rampjaar” 1672. In datzelfde jaar belegerde hij zonder succes de stad Groningen. Ook daar werd hij Bommen-Berend genoemd, vanwege het veelvuldig gebruik van door kanonnen afgeschoten bommen, maar Berend komt daar niet in plantennamen voor!
PLAND
De volksnamen bij deze poging tot verklaring zijn afkomstig uit de database PLAND. Dit is de meest uitvoerige verzameling van volksnamen voor planten in het Nederlandse taalgebied met ruim 330.000 data met slechts 4 maal uw brune berend, waaraan ik uw moeders bruine berend bij deze toevoeg!
Al met al lijkt hiermee wel opgelost welke oorspronkelijke benaming schuil gaat achter Brune Berend en zijn familie. Een probleem blijft waarom nu juist Munt de naamsdrager is. Het grappige is wel dat bruine berend op internet terug te vinden is bij een recept voor kruudmoes. In de volksmond is deze naam bijna verloren gegaan, maar op internet is hij kennelijk een nieuw leven begonnen!
Ook een vraag voor het Meertens Instituut? Mail de redactie
Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut (april 2012). Ook abonnee worden? Klik hier
Afbeeldingen:
Boven: Handgeschreven recept voor kruudmoes
Onder: Het beleg van Groningen in 1672 door Folkert Bock