December 2012: Is het kerstpakket typisch Nederlands?

Is het kerstpakket typisch Nederlands?

Het antwoord wordt gegeven door Eveline Doelman

Nee, het kerstpakket is niet typisch Nederlands. In veel landen is het de gewoonte dat werkgevers hun medewerkers iets extra's geven aan het eind van het jaar. En vaak is die extra beloning, net als bij ons, verpakt in een kleurrijke doos of mand. Er zijn talloze websites op internet te vinden van bedrijven in binnen- en buitenland die zich toeleggen op het bedenken en samenstellen van het eindejaarsgeschenk. Ze doen suggesties die gaan van de traditionele doos met lekkernijen tot cadeaus rond alternatieve thema’s als sport of gezondheid. Achter het globale, stereotiepe van die pakketten zit uiteraard een wereld van verschillen: het ritueel van het uitzoeken, iets specifieks toevoegen en het aanbieden op het werk bijvoorbeeld is altijd en overal anders.

Gedoe

Wat in Nederland in de traditie van het kerstpakket wel opvalt, is het gedoe dat erover jaarlijks als vanzelf ontstaat en die de laatste tijd ook in de media breed wordt uitgemeten. Het gaat dan over de voors en tegens van de traditie: welke vorm moet het geschenk hebben, wat moet er in het pakket zitten, moet het een verrassing zijn of juist niet? De een vindt het traditionele cadeau leuk en houdt van de spanning eromheen, de ander wil het wegschenken aan goede doelen, de volgende maakt liever zijn eigen keus, de vierde is voor afschaffing van de gewoonte.

Natuurlijk worden er ook in andere landen meningen geventileerd over het kerstpakket, maar nergens, zo lijkt het, krijgt dat zoveel media-aandacht als hier, zeker niet landelijk. Toen de Nederlandse overheid in 2003 van plan was het pakket fiscaal te belasten en veel werkgevers de traditie dan maar wilden schrappen, riep dat een storm van verontwaardiging op. Sindsdien is het geschenk een jaarlijks terugkerend onderwerp van discussies en enquêtes in de decemberkranten. Dan blijkt dat ondanks alle verschillen van mening velen erg gehecht zijn aan het pakket: ‘het mag niet worden wegbezuinigd, het ‘hoort’ bij de afsluiting van het jaar: het is net dat ene leuke extraatje waaruit waardering blijkt’. Volgens een enquête in De Telegraaf in 2009 koos een meerderheid van de werknemers (67% van 4626 ondervraagden) voor handhaving van de traditie; een meerderheid vond bovendien dat het een verrassing moest blijven: ‘het is de spanning die het leuk maakt’. Dat het kerstpakket geliefd is, blijkt ook uit de plaats die het heeft op de lijst van 100 meest favoriete tradities die het Nederlands Centrum voor Volkscultuur in 2007 heeft gepubliceerd.

‘Hoort’ het kerstpakket bij de afsluiting van het jaar?

Het is waar dat de extra beloning van de baas aan zijn personeel aan het eind van het jaar een oude gewoonte is. Maar het kerstpakket is een relatief recente vorm die dateert van na de Tweede Wereldoorlog. Tot in twintigste eeuw was 1 januari de dag van de nieuwjaarsgift. Knechts en meiden gingen op die dag bij hun baas thuis Nieuwjaar wensen. In ruil daarvoor kregen ze een fooi en traktaties (nieuwjaarskoeken, een maaltijd, drank). Het was een ongeschreven wet, een soort gunst die conform de hiërarchische verhoudingen bij de baas moest worden gehaald.

In de loop van de twintigste eeuw kwam de gratificatie in zwang, de geldelijke beloning, uitgereikt op het werk. Het extraatje werd van gunst een recht en dus gelijkwaardiger. Tegelijk groeide in die tijd in gegoede kringen de populariteit van de huiselijke kerstviering met een kerstboom en lekkernijen. Dat deed het idee van het kerstpakket ontstaan.

Aanvankelijk was dat bedoeld als een kerstgeschenk voor geëmigreerde familieleden. Maar al snel werd het ook aan arme gezinnen uitgereikt die zich geen luxe konden permitteren. Na de Tweede Wereldoorlog, toen er nog veel schaarste en armoede was, gaven werkgevers hun personeel vaker in plaats van een gratificatie een kerstpakket mee naar huis als bijdrage aan het kerstfeest. In de jaren zeventig veranderde onder invloed van economische groei en democratisering de gevoelswaarde van het kerstpakket. Het werd meer beschouwd als iets gezamenlijks van het werk, als een uiting van groepsidentiteit, als iets dat werknemer en werkgever bond. Dit idee van een geschenk dat verbondenheid met het werk uitdrukte, kwam twintig jaar later door de toenemende individualisering weer ter discussie te staan. Er kwamen alternatieven en de mogelijkheid om het cadeau zelf te kiezen ontstond.

Levende traditie

De manier van belonen aan het eind van het jaar is kortom in de loop van de tijd veranderd, al naar gelang de ideeën over belonen en beloond worden veranderden, en dat is nog steeds zo. Het kerstpakket is met andere woorden niet een traditie die er onherroepelijk bij ‘hoort’ aan het eind van het jaar, maar wel een waaraan velen gehecht zijn. Dat hij hier voor ophef en publiciteit zorgt, zal wel samenhangen met de sterke behoefte die er in Nederland bestaat aan inspraak en overleg, aan onderhandeling als manier van communiceren over zaken die ons ter harte gaan. De media dragen er graag hun steentje aan bij om discussies in de openbaarheid te brengen. Het terugkerende gedoe rond het kerstpakket bindt Nederlandse werknemers en verdeelt hen tegelijk. Het houdt de eindejaarstraditie levend. Het lijkt zelfs een deel van die traditie te zijn geworden.
____________________________________________________

Ook een vraag voor het Meertens Instituut? Mail de redactie.

Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut (december 2012). Ook abonnee worden? Klik hier