Vraag van juni 2014

In Buren (Gelderland) was het gebruikelijk om met Pinksteren Pinksterpoppen op huizen te plaatsen. Vroeger (wanneer precies weet ik niet) werden de poppen vooral geplaatst bij mensen die vreemd gingen. Lange tijd werd gewerkt aan prachtige, goed lijkende poppen. Later waren vooral huizen van mooie ongehuwde dochters doelwit. De kwaliteit van de poppen nam in de loop der jaren aanzienlijk af.

Hoewel er nog wel enkele mensen in Buren zijn die een pop op hun huis hebben gekregen of poppen plaatsten (dit klinkt vooral als een grappige kwajongensstreek), ben ik benieuwd naar de geschiedenis van dit gebruik en of dit ook in andere plaatsen voorkomt. Weten jullie hier misschien meer van? Mevr. C. Berkelbach

Het antwoord wordt gegeven door Marianne van Zuijlen.

De gewoonte in Buren om met Pinksteren mensen die zich niet hielden aan geldende normen met een pop op het dak te verrassen, is niet uniek. In de documentatie op het Meertens Instituut komt het plaatsen van een pop (met ook namen als stropop, schandpop, pinksterman, groene man) in heel Nederland voor, en niet alleen met Pinksteren.

De Volksvermaken

In zijn boek De Volksvermaken (Haarlem, 1871) vertelt Jan ter Gouw uitgebreid over allerlei aspecten van de meiviering. Zo ook over het plaatsen van groene takken op het dak van het huis waar huwbare meisjes wonen. Verder gaat Jan ter Gouw in op het verschijnsel pinksterman. In sommige plaatsen is bijvoorbeeld sprake van plaatsing van een pop in de meinacht (30 april-1 mei). In andere gevallen werd de huwelijksnacht van de man of vrouw voor wie de pop was bestemd, gekozen.

Stroman

Dertig jaar eerder publiceerde dominee O.G. Heldring, die onder meer over allerlei volksgebruiken schreef, een stukje over het krijgen van de stroman in de Geldersche Volksalmanak van 1839 (p. 106-108). Wie moeten volgens een groep jongeren een stroman krijgen? Niet alleen meisjes die de leeftijd hebben om te trouwen en elke jongen afwijzen, maar ook meisjes die van de ene verliefdheid naar de andere fladderen. De jongeren rijden met stromannen op een kar 's nachts door het dorp en zetten op de daken van de huizen waar de meisjes wonen een stroman. Uit het verhaal van Heldring valt op te maken dat het er eigenlijk om gaat dat jongens die met Pinksteren geen meisje hebben mikpunt van spot zijn.

Ontstaansgeschiedenis

Een precieze geschiedenis van het gebruik van het plaatsen van een (stro)pop en andere manieren om een overtreding van de normen te bestraffen, is niet bekend. Redenen om een pop te plaatsen zijn onder meer vreemd gaan, (te lang) ongetrouwd zijn, het laat verbreken van een trouwbelofte, een erg groot leeftijdsverschil of een groot verschil in sociale klasse tussen twee verloofden, het snelle hertrouwen van een weduwnaar of weduwe, of verkering met iemand uit een vijandig dorp. De pop is een manier om te laten merken dat dit niet volgens de regels is en kan gezien worden als een (milde) vorm van een volksgericht, een beschamingsritueel, om een schending van rituele gedragscodes te bestraffen. Net als bij volksgerichten speelden jongeren een belangrijke rol bij de uitvoering.

Volksgerichten om bovenstaande redenen komen bijna niet meer voor, want samenwonen, kinderen krijgen voor het huwelijk, samenleven met iemand met een ander geloof of uit een andere sociale klasse etcetera, is heel gewoon geworden.

Foto: Regionaal Archief Rivierenland, fotocollectie gemeente Buren (nr. 0690-545).

__________________________________

Ook een vraag voor het Meertens Instituut? Mail de redactie.

Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief (juni 2014) van het Meertens Instituut. Ook abonnee worden? Klik hier.