Vraag van december 2014

De Nederlandse designstudio Studio Piet Boon werkt in diverse landen aan grote projecten. Zij willen zich verdiepen in oude gewoonten en gebruiken die te maken hebben met het gelukwensen met een nieuw huis. Zij kwamen op die gedachte omdat bij het dopen van een schip het ook wel gewoonte was om een gouden tientje aan de kiel te lassen, dit zou geluk brengen. Weet het Meertens Instituut van dergelijke gebruiken af?

Het antwoord wordt gegeven door Marianne van Zuijlen.

Een concreet antwoord op uw vraag naar een typisch Nederlands ritueel dat gebruikt kan worden om een project af te sluiten kan ik niet geven. Ik kan wel voorbeelden geven van gebruiken die in zwang zijn (geweest). Het zal er op neerkomen dat het bedrijf zelf iets bedenkt dat bijvoorbeeld aansluit bij de filosofie van het bedrijf, iconisch is voor Nederland, of iets dergelijks.

De gebruiken bij aanvang of afsluiting van werkzaamheden (huizen, gebouwen, schepen, etc.) zijn steeds veranderd, verdwenen en weer opgepakt, waardoor er geen sprake is van eeuwenlange gebruiken.

Tewaterlating schepen

Dat is al te zien in gebruiken bij de tewaterlating van schepen. In het algemeen worden schepen gedoopt door, onder het uitspreken van de naam van het schip, de bemanning een behouden vaart toe te wensen en een fles champagne (eerder waren dat andere dranken) tegen de boeg stuk te slaan. Daarnaast bestaan er veel varianten, zoals verschil in gebruikte drank, slechts leeggieten van een fles drank, bij aankomen in thuishaven.

Bij het begin van de bouw van een schip is de kiellegging een symbolisch moment. Dat is een variant van het gebruik om een muntstuk onder de mast aan te brengen om het schip geluk te brengen. Het voorbeeld in uw vraag verwijst naar het leggen van de kiel van de Karel Doorman. Een hoge officier van de Marine laste een gouden tientje uit 1889, het geboortejaar van Karel Doorman, op de kielbalk.

Rituelen rond oprichting nieuwe gebouwen

Ook bij het oprichten van gebouwen vinden verschillende rituelen plaats die voornamelijk een symbolisch karakter hebben. Ze voeren min of meer terug op het geloof in magische krachten van voorwerpen (bijbel, kruisje, hoefijzer, etc.).  Die werden aangebracht op plaatsen waar kwade geesten het huis konden binnenkomen, zoals de drempel, de haard en de schoorsteen.

Hoe symbolisch een gebruik kan zijn blijkt uit de twijfel of een munt die onder de eerste steen werd gelegd bij het begin van de bouw wel bleef liggen. Eén voorbeeld is de vermelding uit 1399 dat bij de eerste steenlegging van een stadspoort in Damme (Vlaanderen) een "croone onder 't fondament" werd gelegd, maar dat de bouwmeester het geldstuk wegnam om er een pint bier van te drinken.

Enkele andere gebruiken bij het begin of het afsluiten van bouwwerkzaamheden:

  • Aanbrengen van een sluitsteen. In het gewelf van kerken, symbool van de bekroning van het kerkgebouw. Een heel ander voorbeeld van het afsluiten van werkzaamheden is het leggen van de laatste steen waarmee de dijk Urk-Lemmer (Noordoostpolder) in 1939 werd afgesloten.
  • Leggen van de eerste steen. Meestal symbolisch en meer als herinnering.
  • Zetten van (mei)boom als het hoogste punt is bereikt.
  • Schenken van (gebrandschilderde) glazen ramen.
  • Inmetselen van een speciale gedenkpenning bij de eerste steenlegging, waarbij die speciale gedenkpenning ook aan de genodigden werd geschonken.

 

_________________________________________________

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (december 2014) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.

Afbeelding in kader: Legging sluitsteen St. Caecilia toren, Haarlem (uit de Telegraaf, 23-11-1928 via Delpher.nl). 

Afbeelding in tekst: Doop van pipecarrier 'Oil Challenger' in 1975 (uit Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 30-08-1975 via Delpher.nl).