Vraag van april 2015
'Dirkzwager' is een bekende Nederlandse achternaam. 'Janzwager', 'Pietzwager', 'Klaaszwager' enz. heb ik echter nog nooit gehoord. Ligt dat aan mij, of bestaan die namen inderdaad niet? En waarom dan niet?
Het antwoord wordt gegeven door Leendert Brouwer, naamkundige op het Meertens Instituut.
De familienaam Dirkzwager is eenvoudig te analyseren: voornaam Dirk plus soortnaam zwager, gewoonlijk met de betekenis ‘man van zus’ of ‘broer van vrouw’. Maar hoe is de naam te duiden? We moeten ons daarvoor realiseren dat familienamen voortkomen uit bijnamen en dat een bepaalde categorie van bijnamen onderlinge betrekkingen weergeeft. De genaamde is iets van de anderen, en het woord daarvoor is zijn bijnaam in het algemeen geworden. Zo zijn uit benamingen voor familieleden familienamen ontstaan als (De) Neef, Neefjes, Oom(en), Zoon, Vader, Kozijn (< Cousin ‘neef’), Der Kinderen, Jongkind, Peetoom, Bruigom, Bestebreur(tje), Bestevaar. Ook in de werksfeer werden dergelijke bijnamen familienamen, zoals De Knegt en Baas.
Sociale verhoudingen
In de sociale verhoudingen tussen familie en werk komen namen aan bod als Voogt, Mommers (momber = ‘voogd’), Vriend(s), Maat, Kwant, Kornuijt, Kostwinder, De Heer. In de patriarchale samenleving deden vrouwen naamkundig nauwelijks mee. Te vermelden zijn evenwel namen als Vermetten ‘vrouwe Mette’ en Ver(en)jans ‘Vrouwe Johanna’ met betrekking tot dames die status genoten. Zo ook de naam Juffer(mans). En de familienaam Sille is een verkorte vorm van de bijnaam Sillemoer voor Sille de vroedvrouw, die in de middeleeuwen blijkbaar eveneens gezag inboezemde.
Hoe zo’n relationele bijnaam ontstaan kan zijn, wordt mooi geïllustreerd met een citaat uit het boek Ik heet Karmozijn van de Turkse nobelprijswinnaar Orhan Pamuk (het is een universeel naamgevingsmotief):
"Ik ben Kara's oom, de man van zijn moeders zuster. Maar anderen noemen mij ook Oom. Kara's moeder had destijds gewild dat Kara mij zo noemde, en uiteindelijk noemde niet alleen hij, maar iedereen mij zo."
Varianten op Zwager
In verschillende varianten is ook de zwager in familienamen vernoemd. De Nederlandse FamilienamenBank geeft bij de naam Zwager een elftal spellings-, klank- of vormvarianten, zoals De Zwager, Zwagerman, Zwagers, Swager, Swagers, Sweegers, Schwager en Schwagermann. Bovendien zijn er de samengestelde vormen Dirkzwager en Grootswagers/Grootzwagers. De naam Dirkzwager zou mogelijk te verklaren zijn als een bijnaam voor een zwager die Dirk heette, om hem te onderscheiden van een andere zwager of van een andere Dirk. De stamboom van de familie Dirkzwager gaat echter terug tot Cornelis Cornelisz Dirkzwager, vermeld in Bleiswijk anno 1570. Hij was een zoon van Cornelis Dirksz Zwager, landeigenaar in Zegwaard in 1544. Uit deze filiatie kan worden opgemaakt dat van de ene op de andere generatie het patroniem Dirksz niet afgelegd werd, maar een positie in de naamketen doorschoof en zo met de achternaam Zwager versmolt.
Van Aardoom tot Sillemoer
Er is geen andere familienaam bekend die uit een voornaam met de soortnaam zwager bestaat. Dat wil niet zeggen dat vergelijkbare bijnamen niet bestaan kunnen hebben. We kennen wel nog een samenstelling met de voornaam Dirk: Dirkmaat. En in 1575 leefde er in Katwoude ene Jan Claes Dirckvaers (Dirk + vader). De categorie van samenstellingen van een voornaam met een soortnaam die een familiebetrekking aangeeft is maar klein als we de patroniemen die met =sen ‘zoon’ buiten beschouwing laten. Ik som ze hier op, zodat ze tot de verbeelding kunnen spreken van degene die graag terugkijkt naar tijden van nauwe familiebanden:
Aardoom, Arendneef (uitgestorven), Dirkzwager, Frèrejean (Franse import), Heerooms, Jaapbroer (-> Jabroer?), Janbroers, Keesom (o-tje in uitspraak en spelling weggevallen), Koornneef (Cornelis + Neef), Leentvaar (Leentjes vader), Lu(i)chjenbroer(s), Nevejan, Peterbroers, Peterhans, Philipoom, Pierneef, Sillemoer (waarin moeder echter ‘vroedvrouw’ betekent).
_____________________________________________________________________________
Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (april 2015) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.
Kaart in kader, Percentage naamdragers 'Dirkzwager' per gemeente in 2007.