Vraag van september 2015: Is picnic/picknick racistisch?

Volgens de Volkskrant zit er achter het woord picnic een oude racistische connotatie, maar op de Etymologiebank lees ik daar niets over. Hebben de media het fout? – vroegen verschillende lezers begin augustus.

Is picnic/picknick racistisch?

Het antwoord wordt gegeven door Nicoline van der Sijs.

Een racistische naam

Begin augustus werd bekend dat een nieuwe online supermarkt, genaamd Picnic, de concurrentie met de grote supermarktketens aangaat door boodschappen gratis thuis te bezorgen. Dat leidde tot veel reacties, met als meest opmerkelijke een controverse rond de naam Picnic. Filosoof Sebastien Valkenberg maakte in een gastcolumn in de Volkskrant op 9 augustus melding van het feit dat Iwan Leeuwin, oud-fractievoorzitter van GroenLinks in Amsterdam Zuidoost, op Facebook tegen de naam Picnic had geprotesteerd. Volgens Leeuwin gaat het om een racistische naam die teruggaat op het Amerikaans-Engelse pick a nigger. Kritische lezers van de krant spoedden zich naar de Etymologiebank voor fact checking, maar vonden het woord niet, omdat de officiële Nederlandse spelling picknick is. Dat leverde de nodige brieven in mijn digitale postbus op van lezers die wilden weten hoe het nu echt zit met de herkomst van picknick.

Piquenique

Picknick is in 1694 geboren in het Frans als piquenique. In dat jaar is sprake van faire un repas à piquenique ‘een maaltijd gebruiken waarbij ieder zijn deel betaalt of waarbij iedereen iets meeneemt’. Het eerste deel van het woord is piquer ‘prikken, oppikken’. De herkomst van het tweede deel is onzeker; volgens de meeste Franse etymologische woordenboeken gaat het om het verouderde woord nique ‘niets, waardeloos ding’: piquenique betekent dan ‘maaltijd waarbij men snacks of hapjes oppikt’. Een alternatieve verklaring is dat nique als rijmend element is toegevoegd, denk aan een benaming als liflafje in het Nederlands.

Pic-Nic Society

Hierna verschuift het toneel naar Engeland. In het Engels werd het Franse woord piquenique in de 18de eeuw overgenomen in de inmiddels verouderde betekenis ‘gemeenschappelijke maaltijd waarin iedere gast een onderdeel van de maaltijd bijdraagt’. De naam werd algemeen bekend dankzij de modieuze Pic-Nic Society, die in 1802 werd opgericht en bestond uit een groep Londense entertainers. Deze ‘Pic-Nics’ kwamen bijeen in het Pantheon aan Oxford Street en zorgden daar gezamenlijk voor amusement en hapjes. Vanaf 1826 werd het in Engeland gebruik om gemeenschappelijke maaltijden buiten te nuttigen, en toen kreeg het Engelse woord picnic – zoals het inmiddels werd gespeld – de betekenis ‘maaltijd in de openlucht’.

In de 19de eeuw verbreidde deze benaming voor een maaltijd in de vrije natuur zich naar andere talen, zoals het Duits en het Nederlands. In de 20ste eeuw kreeg pique-nique ook in het Frans onder invloed van het Engels de betekenis openlucht-maaltijd. Het Frans had daarvoor tot dan toe een eigen omschrijving, namelijk déjeuner sur l’herbe, die internationaal bekend is geworden als titel van een schilderij van de Franse schilder Édouard Manet uit 1863.

(it is) no picnic

Het Engelse picnic stak vanuit Groot-Brittannië de oceaan over naar de Verenigde Staten. Daar kreeg het in 1870 de figuurlijke betekenis ‘makkie, makkelijke tegenstander ’: “Oh, wouldn’t that fellow be a picnic for me!”, met als antoniem:(it is) no picnic ‘het valt niet mee, het is geen sinecure’. Beide betekenissen worden inmiddels ook in het Nederlands gebruikt.

Juist in de periode dat de figuurlijke betekenissen van picknick in de Verenigde Staten opkwamen, vonden de eerste vreselijke lynchpartijen plaats – en die zouden volgens Iwan Leeuwin via pick a nigger tot het woord picknick hebben geleid. Deze bewering wordt alleen al door de chronologie van het woord weerlegd. Maar waar komt het idee over deze racistische herkomst vandaan? Zelfs dat weten we op de dag af nauwkeurig.

Uitknop

Op 19 april 1999 verspreidde een zekere Tim A. een e-mail waarin hij beweerde als publieke dienst informatie te geven over het ‘weinig bekende historisch feit’ dat de oorsprong van de term picknick gelegen is in Pick A Nigger: “This is where individuals would ‘pic’ a Black person to lynch and make this into a family gathering. There would be music and a ‘picnic’. (‘Nic’ being the white acronym for ‘nigger’).” Tim verzocht de geadresseerden de e-mail aan zoveel mogelijk mensen rond te sturen ter informatie. Hoewel een wetenschapper van het Smithsonian Institution de e-mail in hetzelfde jaar nog debunkte, was het gerucht niet meer de kop in te drukken, en het heeft in 2015 dus ook Nederland bereikt. Helaas geldt dat dan weer niet voor de weerlegging. Waarmee een algemeen probleem is blootgelegd, namelijk dat er op internet geen uitknop bestaat voor onzin. Sinds 2014 kunnen individuen privacygevoelige informatie bij online zoekmachines laten verwijderen door een beroep te doen op het recht om vergeten te worden. Het zou mij en andere wetenschappers veel tijd schelen als pseudowetenschappelijke onzin, desinformatie en geruchten hetzelfde recht zouden krijgen. Dan zou bovendien een onschuldig woord als picknick niet langer geslachtofferd hoeven te worden.

_____________________________________________________________________________________________

Afbeelding in kader: 1953 Morton Salt Ad, "Rainy Picnic" (bron: Classic Film, Flickr.com)

Afbeelding in tekst: Manet, Edouard – Le Déjeuner sur l'Herbe (bron: Wikipedia.org)

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (september 2015) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.