Vraag van november 2016: De rattenvanger van Hamelen: wat is waar?

In 1284 verdween een grote groep kinderen uit de stad Hamelen, weggelokt door een (demonische) fluitspeler. Althans, dat vertelt de sage over de rattenvanger van Hamelen, die vooral in de versie van de gebroeders Grimm grote bekendheid heeft verworven. Heeft deze rattenvanger ook echt bestaan? Wat is waar van dit verhaal?

Stagiairs Silke Meijers en Claudia Fris geven antwoord.

Naast hun vertelling, waarin ze gebruikmaakten van bekende stijlfiguren zoals de bontgeklede muzikant, de duivelse verleider, de rattenverdelging en de onverwachte blinde en dove getuigen, besteedden de gebroeders Grimm ook aandacht aan de bewijzen en verklaringen voor het verhaal. De straatnaam Bungelosenstrasse in Hamelen zou bijvoorbeeld een verbod op muziek in deze straat aanduiden, omdat de kinderen hier doorheen gelopen zouden zijn achter de rattenvanger aan. Verder zou in het Hamelse stadsarchief een ooggetuigenis van de gebeurtenis liggen en zou een afbeelding op een oud kerkraam de waarheid van de sage bewijzen.[1]

Historische kern

Het verhaal, in de vorm van een sage, bevat een historische kern en refereert aan een bekende plaats of een gevestigde naam. Over de mate van historiciteit ervan en over de inhoud van de historische kern bestaat echter geen duidelijkheid. Er is een viertal aannemelijke gronden waarop de sage gebaseerd zou kunnen zijn.

Vier theorieën

Allereerst zou het wegtrekken van jonge mensen uit Hamelen verband kunnen houden met de middeleeuwse ‘Oostkolonisatie’, waarbij kolonisten uit het Heilige Roomse Rijk naar Oost- en Centraal-Europa trokken om daar nieuw land te ontginnen. Ten tweede is er de catastrofe-theorie, die een pestepidemie, de ‘dansziekte’, de slag bij Sedemünde in 1261, een ingestorte brug of een schipbreuk aanvoert als mogelijke bases voor het verhaal. Ook de Kinderkruistocht of de sociaaleconomische gevolgen van een rattenplaag in een gebied dat afhankelijk was van de graanhandel kunnen een rol hebben gespeeld.[2]

Rattenvanger van Banholt

In Duitsland komen nog enkele andere soortgelijke verhalen voor, waaronder de rattenvanger van Korneuburg en de kattenvanger van Tripstille.[3] In het Nederlandse taalgebied vinden we de sage uit Banholt, waarin een rattenvanger de beesten met fluitspel in een strobaal lokt en deze vervolgens in brand steekt. Hetzelfde verhaal komt voor in het Belgische Membrugge. In Terhorst waren het geen ratten, maar kikkers die op de muziek afkwamen.[4]

Waarschuwing

Het verhaal is vaak gebruikt als didactisch-morele waarschuwing voor ouders om goed op hun kinderen te passen. In de zestiende eeuw maakte de protestantse prediking ook graag van dit verhaal gebruik om ouders te vermanen. Tekstschrijvers verweefden de duivel in hun versies en schreven zo de onverklaarbare gebeurtenissen aan hem toe. Een eeuw later had het verhaal deze waarschuwende functie echter al verloren. Ook de historische waarheid ervan staat sinds de tweede helft van de zeventiende eeuw ter discussie. Inmiddels is alleen het feit dat Hamelen een plaats was nog over als kern van waarheid.

De sage leeft echter voort tot op de dag van vandaag, gestimuleerd door de toerismebranche in Hamelen.[5] Ze is inmiddels uitgeroepen tot immaterieel cultureel erfgoed. De stad beroept zich op het verhaal voor onder andere ‘rattenspelen’ in de zomer en een Rattenvanger-literatuurprijs.[6]