Vraag van januari 2017: Waarom is het Wilhelmus nog steeds ons volkslied?

Waarom is het Wilhelmus nog steeds het volkslied terwijl de tekst niet meer van deze tijd is en onbegrijpelijk?

Het antwoord wordt gegeven door Martine de Bruin

Inderdaad wordt er regelmatig geklaagd over het Wilhelmus – en dat al decennialang. Mensen begrijpen meerdere tekstpassages niet (‘Van Duitsen bloed’? ‘Den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd’? ‘Vrij, onverveerd’?) en vinden de melodie moeilijk of ouderwets. Mede daardoor zou de kennis van het Wilhelmus flink te wensen overlaten. Soms worden er dan ook pogingen gedaan om een nieuw volkslied (in de betekenis van nationale hymne) te introduceren.

Recentelijk stelde Anne Vegter, de dichter des vaderlands dat nog voor. In het BNN Radio1-programma De Overnachting van zondag 3 april 2016 zegt zij: “Wij zijn al lang niet meer overheerst door Spanje. We zijn een ander volk geworden en onze maatschappij is erg veranderd”. Zij concentreert zich dus op de tekst, die volgens haar de huidige maatschappij niet meer goed representeert. Dat betekent dat ze die tekst vrij letterlijk wil kunnen nemen. Sommigen gaan nog veel verder: op internet zijn nogal wat berichtjes over het Wilhelmus te vinden van mensen die vinden dat het Wilhelmus ongeschikt is als volkslied omdat ze helemaal geen Duits bloed hebben en de koning van Spanje nog nooit hebben geëerd. (Raar genoeg noemt vrijwel nooit iemand dat hij of zij geen Wilhelmus heet). De impliciete boodschap is kennelijk dat deze mensen verwachten dat de inhoud van de nationale hymne op hen, inwoners van een land in de 21e eeuw, betrekking heeft.

Nationale hymne avant la lettre

Met dat oogmerk is het Wilhelmus in ieder geval niet gemaakt. Het 16e-eeuwse lied is pas in 1932 gekozen als nationale hymne en toen was het dus al enkele eeuwen oud. In de 16^e eeuw bestonden nationale hymnen nog helemaal niet. Aan het begin van de Opstand, de 80-jarige oorlog, werd het Wilhelmus geschreven als lijflied van Willem van Oranje. Het representeert dus de ‘Vader des Vaderlands’, de man die volgens Jan Romein aan de wieg van de Nederlandse natievorming stond. Het was al snel een lied met een bijzondere status; je zou zelfs kunnen zeggen dat het functioneerde als nationale hymne avant la lettre (zie de literatuuropgave hieronder). Maar het was het dus heel lang niet.

Dat een bestaand lied werd gekozen als nationale hymne is niet ongebruikelijk. De oudste nationale hymne, het God save (toen nog) the King (c. 1740) was bijvoorbeeld eerder bekend als een theaterliedje en ook de Marseillaise (1792) bestond al drie jaar voordat het werd verkozen tot nationaal volkslied. Ook over deze en veel andere nationale hymnen wordt trouwens nogal eens geklaagd, maar veel verandert er niet. Toch is dat niet onmogelijk, ook niet in de 21e eeuw. Zo kozen de Zwitsers in 2015 een nieuw volkslied, en is de Canadese hymne in 2016 vrouwvriendelijker gemaakt. De laatste wijziging in Nederland vond aanmerkelijk langer geleden plaats, namelijk in 1932, toen de bestaande hymne Wien Neêrlandsch bloed door d'aderen vloeit (met de beruchte tweede regel ‘Van vreemde smetten vrij’) van Hendrik Tollens uit 1816 werd verruild voor het Wilhelmus. Wel zijn er sindsdien diverse min of meer serieuze pogingen tot wijziging gewaagd, maar tot op heden zijn ze alle gestrand.

Het 'Wilhelmusgevoel'

En van de redenen dat er niets verandert, is de vraag wat er dan wel in een nationale hymne zou moeten staan. De commotie rondom het Koningslied in 2013 heeft op zijn minst laten zien dat zoiets niet eenvoudig is. Want waar kan je over schrijven waar ‘iedereen’ zich in kan vinden? Voor Nederland zouden we dan kunnen kijken naar andere officiële liederen, zoals de provinciale hymnes. Veel van deze liederen gaan over het regionale landschapsschoon: van ‘Van Lauwerszee tot Dollard tou’ (Groningen), via ‘Aan de rand van Hollands gouwen’ (Overijssel) en ‘Gelders dreven zijn de mooiste’ (Gelderland), tot ‘Waar in 't bronsgroen eikenhout’ (Limburg). Hoe tijdloos dergelijke onbeladen omschrijvingen ook lijken, ze raken snel gedateerd, al is het maar door de woordkeuze. Ook over de provinciale hymnes wordt geklaagd.

Dit enkele voorbeeld is waarschijnlijk afdoende om duidelijk te maken dat een alom en duurzaam gewaardeerde tekst schrijven niet zomaar mogelijk is. En zelfs als dat wel zou lukken, dan zou het waarschijnlijk nog lang duren voordat een nieuw lied ook de functie van nationale hymne zou kunnen vervullen zoals het Wilhelmus dat doet: liedonderzoeker Louis Grijp gaf in 1998 een paar mooi voorbeelden van de emotionele betekenis van het volkslied, het ‘Wilhelmusgevoel’ dat optreedt in stadions en bij andere gelegenheden. Dat de tekst niet door iedereen begrepen wordt, doet daaraan volgens hem niets af, misschien zelfs integendeel. 'Het zijn rituele klanken geworden die samen met de muziek en de voordracht een sterke emotionele beleving van de nationale identiteit teweeg kunnen brengen' (Grijp 1998 deel 2: p. 90).

Foto: oudste publicatie van het Wilhelmus uit de jaren 1570 (Wikimedia Commons via CC0)

Bronnen:

Enkele Meertens-bronnen uit de overvloed van publicaties over het Wilhelmus:

Louis Peter Grijp, 'Nationale hymnen in het Koninkrijk der Nederlanden', in: Louis Peter Grijp (red.), Nationale hymnen: het Wilhelmus en zijn buren. Themanr. vanVolkskundig Bulletin 24 (1998), 44-73 (eerste deel, 1813-1939) en 74-95 (tweede deel, 1940-1998).

Voor de dynamiek van het Wilhelmus in de 16 tot de 19^e eeuw:

Martine de Bruin, 'Het Wilhelmus tijdens de Republiek', in: Louis Peter Grijp (red.), Nationale hymnen: het Wilhelmus en zijn buren. Themanr. van Volkskundig Bulletin 24 (1998), p. 16-42, 199-200. digitale versie (DBNL)

Verder lezen:

Een bibliografie met in totaal 757 titels van publicaties over het Wilhelmus tot 1993:

A. Maljaars en S.J. Lenselink, Het Wilhelmus, een bibliografie, Den Haag, 1993.

Op de site van RTL Nieuws staat een quiz voor wie wil testen hoe het met zijn of haar Wilhelmuskennis is gesteld

 

_______________________________________

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (januari 2017) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.