Januari 2018: Hebben afkortingen in middeleeuwse handschriften dezelfde betekenis?

In de laat middeleeuwse geschriften, protocollen worden veel afkortingen van woorden gebruikt. Hebben deze afkortingen van woorden in Nederland dezelfde betekenis?

Vriendelijke groet, H.J.Vesters  

Deze vraag wordt beantwoord door Mathilde Jansen

De vorige directeur van het Meertens Instituut, Hans Bennis, schreef in 2015 een boek over het Korterlands. Hij verwees met die term naar het Nederlands van tegenwoordig, waarin veel verkorte taalvarianten worden gebruikt. Met name op berichtendiensten als Whatsapp, waarin mensen snel op elkaar reageren, komen afkortingen veelvuldig voor. Toch zijn verkorte taalvarianten niet nieuw. In zijn boek laat Bennis onder andere zien dat afkortingen van alle tijden zijn. En dat ze bepaalde wetmatigheden volgen.

Invloed Latijn

In middeleeuwse handschriften komen bijvoorbeeld ontzettend vaak afkortingen voor. In plaats van afkortingen gebruikt men ook wel de Latijnse term 'abbreviaturen'. Voor een deel gaan die terug op het Grieks en het Latijn. Invloeden uit het Latijn in het Middelnederlands zijn er volop, omdat het Latijn in die tijd veel gebruikt werd als schrijftaal. En in het Latijn werden duizenden afkortingen gebruikt, die allemaal terug te vinden waren in het afkortingenboek van Cappelli.

Met de hand

Dat men in de middeleeuwen zo veel afkortingen gebruikte in de geschreven taal had een goede reden. Omdat er nog geen drukpersen waren, moest alles met de hand worden opgeschreven. Om boekwerken te kunnen verspreiden, schreven monniken hele teksten met de hand over. Daarin mochten ze zich wel zekere vrijheden permitteren, niet alleen in de spelling maar ook in het gebruik van afkortingen. Door die vrijheid van de schrijver heb je voor het ontcijferen van een afkorting in een middeleeuws handschrift wél de context nodig. Afkortingen zijn dus niet altijd hetzelfde, maar toch lopen ze ook niet heel erg uiteen.

Regels

Er zijn namelijk wel regels te ontdekken in de manier waarop schrijvers in de middeleeuwen afkortingen maakten. Zo is er meestal sprake van suspensie of contractie. In het geval van suspensie zijn er aan het eind van het woord een of meer letters weggelaten. Bij contractie zijn de eerste en laatste letter blijven staan en ontbreken letters daartussenin. Beide principes kom je ook tegen in hedendaagse vormen van afkortingen.

Herkenning

Uit het Latijn werden ook bepaalde afkortingsconventies overgenomen. Zo bestond daar de gewoonte om de laatste letter van de afkorting te verdubbelen in het geval van meervoud. Daarom staat ms voor manuscript en mss voor manuscripten, net zoals pp het meervoudige pagina’s betekent, en blzz bladzijden. Vaak werden afkortingen in Middelnederlandse teksten ook voorzien van een speciaal teken: dan stond er boven de letters bijvoorbeeld een horizontaal streepje of een apostrof. Daaraan kon je de afkorting herkennen.

Bron: Hans Bennis 2015, Korterlands. Anarchie in de schrijftaal. Prometheus, Bert Bakker, Amsterdam.

Lees ook: Het korterlands is van alle tijden (Meertens Nieuwsbrief 2015)
_______________________________________

 

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (januari 2018) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.