De snik van de Zangeres Zonder Naam komt ergens vandaan
In de jaren 70 van de vorige eeuw verwierf de Zangeres Zonder Naam een cultstatus. Toch wordt haar muziek nog steeds niet door iedereen gewaardeerd, omdat die te sentimenteel zou zijn. Maar volgens Laurens Ham staat die snik in haar stem in een traditie, waarmee ze aandacht vraagt voor maatschappelijke problemen. Hij spreekt op 10 mei 2023 de zesde Louis Peter Grijp-lezing uit.
Door: Mathilde Jansen
Toen letterkundige Laurens Ham onderzoek deed voor zijn boek Op de vuist (2020), over de geschiedenis van het protestlied, stuitte hij op een nummer van de Zangeres Zonder Naam: De soldatenmoeder. Dit nummer fascineerde hem: het klonk als een levenslied en was tegelijkertijd een protestlied. Het genre van de smartlap viel buiten zijn boek, maar in 2021 besloot hij alsnog een artikel te wijden aan het verborgen activisme van de Zangeres Zonder Naam. Voor de Louis Peter Grijp-lezing van dit jaar – De smartlap is niet dood: Over het levenslied als protestlied bij de Zangeres Zonder Naam – duikt hij nog dieper in deze materie.
Naar het oeuvre van de Zangeres Zonder Naam is nog weinig onderzoek gedaan. “Het levenslied staat bekend als eenvoudig en clichématig”, zegt Ham. “Ik denk dat veel letterkundigen zich er daarom liever niet aan wagen.” Er zijn wel enkele musicologen die zich met het levenslied bezighouden en ook Louis Peter Grijp deed er destijds onderzoek naar. Zelf heeft Ham inmiddels talloze nummers van de Zangeres Zonder Naam beluisterd – ze heeft meer dan vijfhonderd liederen op haar naam staan – en hij is verrast door de rijkdom ervan.
Cultstatus
De reputatie van de Zangeres Zonder Naam was in het begin van haar carrière in gevestigde muzikale kringen erg slecht, vertelt Ham. In 1969 kwam daar verandering in. Het was het jaar waarin De soldatenmoeder verscheen, als onderdeel van het experimentele theaterstuk Poppetgom dat op televisie werd uitgezonden en zo door miljoenen mensen moet zijn bekeken. In hetzelfde jaar trad de Zangeres Zonder Naam op bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs aan Gerard Kornelis van het Reve. “Dat was heel spraakmakend omdat Reve bij deze uitreiking uitgebreid sprak over zijn homoseksualiteit en artiesten een podium gaf die toen nog vaak als ‘fout’ werden gezien, waaronder de Zangeres Zonder Naam. Vanaf dat moment voelde zij zich pas erkend door de gevestigde kringen. Wat ook bijdroeg aan de erkenning was dat ze met tekstschrijvers als Ernst van Altena ging samenwerken en nummers van Edith Piaf ten gehore bracht.”
Het jaar 1977 was volgens Ham haar ‘finest hour’ qua activisme. Ze schreef in dat jaar een lied voor de grote Amsterdamse pro-homo-demonstratie Miami Nightmare, met de titel Luister Anita. Het was gericht aan de Amerikaanse zangeres Anita Bryant, die bekendstond als anti-homo-activiste. Ham: “Luister Anita werd een hit en vanaf dat moment werd de Zangeres Zonder Naam door de homobeweging in de armen gesloten.”
Zowel De soldatenmoeder als Luister Anita zijn protestliederen: tegen de oorlog, tegen homodiscriminatie. Tegelijkertijd ontdekte Ham dat de Zangeres Zonder Naam op andere fronten juist erg conservatief is. “Ze zingt veel over traditionele huwelijkspatronen. En wijst met een beschuldigende vinger naar vrouwen die slachtoffer worden van seksueel geweld, waarbij ze stelt dat ze meer voor zichzelf moeten opkomen.”
Overdreven emoties
Ook op muzikaal vlak ziet de onderzoeker tegenstrijdigheden in het werk van de Zangeres Zonder Naam, maar daar heeft hij een verklaring voor. “Vaak wordt van haar muziek gezegd dat het niet authentiek is, omdat ze iedere keer zingt met dezelfde snik in haar stem, of het nu gaat over ruwe zeebonken of weeskinderen. Maar wat ik in mijn lezing wil laten zien, is dat die vermenging van het sentimentele met de politieke boodschap past in een traditie, die aansluit bij de 19e-eeuwse sentimentalistische literatuur. Een bekend voorbeeld is Uncle Tom’s Cabin (1852) van Harriet Beecher Stowe, een boek tegen de slavernij dat ook heel flamboyant geschreven is om grote emoties op te roepen bij de lezer.”
Deze stroming zag je ook in het theater, en stond bekend als het melodrama. “Sporen van die traditie zijn weer terug te vinden in het werk van de Zangeres Zonder Naam”, stelt Ham. Als voorbeeld noemt hij De voddenraper van Parijs. “Niet alleen een nummer van de Zangeres Zonder Naam, ook één van de bekendste politieke melodrama’s van midden negentiende eeuw. In de tweede helft van de jaren 70 bewerkte Ernst van Altena een ander Frans negentiende-eeuws melodrama, De twee weezen van Adolphe d’Ennery en Eugène Cormon. Hij schreef er liederen bij voor de Zangeres Zonder Naam, overduidelijk levensliederen, maar dan dus ingepast in een melodrama.”
In dit soort theaterstukken en romans, maar dus ook in veel levensliederen, draaide het om ‘overdreven’ emoties die medelijden op moesten roepen bij de toehoorder met groepen die het moeilijk hebben. “Het is een vorm van activisme die aanschuurt tegen liefdadigheid”, zegt Ham. “Vaak is de boodschap dat we zwakkeren in de samenleving financieel moeten steunen, niet het systeem veranderen. Je vindt sporen ervan ook terug bij andere levensliedzangers zoals Willy Derby, Johnny Jordaan en Willy Alberti. En ook wel in de vroege nummers van Kinderen voor Kinderen. Maar tegenwoordig kan het eigenlijk niet meer. Het voelt pijnlijk en belerend wanneer een witte maker iets zegt over zwarte kinderen in Afrika. Tegenwoordig zeggen die onder-geprivilegieerde groepen: ik zing wel over mijn eigen problemen. Ik vermoed dat dit element uit de levensliedtraditie niet meer terugkomt.”
Spin in het web
Andere elementen van het klassieke levenslied zijn juist wél duurzaam gebleken. De onderzoeker wijst op de muziek van de politiek geëngageerde Sophie Straat, die heel duidelijk geïnspireerd is door de Zangeres Zonder Naam. Haar nieuwste album heet, heel toepasselijk, Smartlap is niet dood. Ham: “Ik zie het levenslied als een spin in het web van de Nederlandse muziek. Er zijn raakvlakken met de cabarettraditie: zo stond Willy Derby bekend als cabaretier, maar zijn nummers zijn later opnieuw vertolkt door zangers van het levenslied, zoals Willy Alberti en de Zangeres Zonder Naam. Het levenslied heeft daarnaast allerlei links met de gevestigde popmuziek en gaat ook nog eens terug op de oude straatliederen, zoals Louis Grijp al constateerde. En wellicht dus ook op het melodrama.”
Het nummer Smartlap is niet dood, van het gelijknamige album (2023) van Sophie Straat
De Louis Peter Grijp-lezing 2023, De smartlap is niet dood: Over het levenslied als protestlied bij de Zangeres Zonder Naam wordt op 10 mei 2023, 15.30 uur door Ham uitgesproken bij de Universiteit Utrecht.
Locatie:
Universiteit Utrecht, Grote Zaal en foyer,
Kromme Nieuwe Gracht 20
3512 HH Utrecht
Aanmelden:
via Marieke van Steijn, m.vansteijn@uu.nl