Melodieënzoekmachine voorlopig nog toekomstmuziek?

door Mathilde Jansen

Stel: je hebt een bepaalde melodie in je hoofd, maar je weet niet om welk lied het gaat. Je wilt graag weten welke tekst erbij hoort, wat de titel is enzovoorts. In onze informatiemaatschappij is bijna alles ‘google-baar’, maar zolang je slechts beschikt over een stukje melodie in je hoofd kom je niet veel verder. Idealiter zou je de computer een stukje toeneuriën en vervolgens alle informatie vinden die bij die melodie hoort.

Het klinkt nog als verre toekomstmuziek. Toch werd er de afgelopen jaren al hard gewerkt aan de ontwikkeling van een zogenaamde melodieënzoekmachine. En hoewel het einddoel nog niet bereikt is, zijn er al grote vorderingen gemaakt. Martine de Bruin van het Meertens Instituut vertelt over de totstandkoming van het project, de geboekte resultaten en de mogelijkheden voor toekomstig onderzoek.

Variatie

Het Meertens Instituut beschikt over een grote collectie aan liederen. Ruim 125.000 liederen zijn te vinden in de Nederlandse liederenbank, van de middeleeuwen tot de moderne tijd. Je kunt er zoeken op woorden, op titel, op beginregel, maar nog niet op melodie. Voor de gebruiker zou een dergelijke toepassing ontzettend handig kunnen zijn. Maar dat niet alleen, ook onderzoekers hebben er baat bij, legt De Bruin uit. "Wat voor de onderzoekers van belang is, is bijvoorbeeld het herkennen van varianten van melodieën."

Daarom begon het team van onderzoekers en ontwikkelaars vier jaar geleden met het opzetten van een testcorpus. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de collectie Onder de Groene Linde. Het gaat om zo’n zevenduizend veldwerkopnamen die werden gemaakt door Ate Doornbosch voor het gelijknamige radioprogramma, dat tussen 1957 en 1994 werd uitgezonden. Doornbosch maakte opnames van luisteraars die varianten kenden op bestaande liederen. De opnames geven een mooi beeld van variatie in liedteksten die ontstaat door mondelinge overlevering.

Afbeelding: Twee variaties op eenzelfde liedje zijn door de computer onder elkaar gezet.

Algoritmes

In overleg met documentalisten van de afdeling Lied werd gekeken naar factoren die een rol kunnen spelen bij de herkenning van gelijkende melodieën. Slotnoten kunnen een aanwijzing zijn, maar ook het globale melodieverloop en het ritmisch patroon van de melodie. Peter van Kranenburg, promovendus op het WITCHCRAFT-project, ontwikkelde een algoritme waarmee gelijkende melodieën opgespoord kunnen worden. Op 4 oktober 2010 promoveerde hij aan de Universiteit Utrecht.

Daardoor is het nu mogelijk om vergelijkbare melodieën aan elkaar te koppelen. Een voorbeeld is de melodie van Elf november, die overeenkomt met die van Daar was laatst een meisje loos. De Bruin: "Het algoritme werkt nu alleen nog op een heel specifieke collectie liederen. Maar in de toekomst zouden ook andere collecties doorzocht moeten kunnen worden. Denk bijvoorbeeld aan de groeiende collectie aan ringtones. Ook zijn we bezig het corpus uit te breiden met instrumentale muziek. Daarvoor maken we gebruik van achttiende-eeuwse speelmuziek waarvan we over notenschrift beschikken."

Valse noot

Inmiddels loopt er een vervolgproject met de naam WITCHCRAFT Plus. Binnen dit project moet de testmachine zoals die nu bestaat omgebouwd worden tot een gebruiksvriendelijk zoekinstrument. De Bruin legt uit wat op dit moment de grootste hindernis is: "Het Meertens Instituut beschikt over een enorme hoeveelheid opnames van liederen. Maar je kunt er slecht in zoeken. Dikwijls wordt er vals gezongen, of zingen mensen door elkaar heen. Bovendien wordt de muziek vaak verstoord door het gerinkel van theelepeltjes, het getik van een klok of het geluid van een voorbij zoevende auto. Dat betekent dat we de hulp van documentalisten nodig hebben om tot zinvolle muzieknotaties te komen om te kunnen doorzoeken. Dat maakt het opbouwen van een corpus dus arbeidsintensief." En daarnaast staat het echte query by humming nog in de kinderschoenen, legt de onderzoekster uit. Want ook de mensen die hun zoekvraag willen inzingen worden nogal eens betrapt op een valse noot.

Foto: Ate Doornbosch en Martine de Bruin bij de opening van de liederenbank in 2007.

Links

www.liederenbank.nl
www.catchplus.nl
Peter van Kranenburg legt in het VARA-programma DeGids.fm. van 5 oktober 2010 de werking uit van de zoekmachine die hij ontwikkelde om overeenkomsten te vinden tussen melodieën van liederen. Luister hier.

Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut. Ook abonnee worden? Klik hier