Waarom kiezen we massaal voor alternatief genezen?

Mindfulness, reiki en acupunctuur zijn breed geaccepteerd in onze samenleving. Waarom voelen mensen zich aangetrokken tot deze moderne vormen van alternatief genezen? Dat is een van de vragen die centraal staan tijdens een internationaal symposium, georganiseerd door etnoloog Peter Jan Margry. In juli start tevens een tentoonstelling over dit onderwerp op het Meertens Instituut.

door Mathilde Jansen

Je hoeft maar een tijdschrift open te slaan of je komt ze tegen: begrippen als mindfulness, reiki, acupunctuur of chakratherapie. Niet alleen in vrouwenbladen, maar ook in de managementhandboeken – vaak door mannen geschreven – komen allerlei vormen van alternatief genezen en ‘welbevinden’ voorbij.

“Vroeger dacht je bij alternatief genezen al snel aan magnetiseurs of kwakzalvers”, zegt Peter Jan Margry (Meertens Instituut, UvA), “maar nu is het aanbod overweldigend. Het gaat dan niet alleen om genezen, maar ook om therapieën om ziekte te voorkomen of om gezonder te leven.”

Volgens de onderzoeker ligt de grote belangstelling voor alternatief genezen in het verlengde van de nieuwe religieuze bewegingen die ontstaan zijn na het wegvallen van de geïnstitutionaliseerde religies. En daarmee ligt het ook in de lijn van Margry’s onderzoek naar bedevaart en moderne vormen van religie. Dat betekent overigens niet dat hij alternatieve geneeswijzen benadert als religieus fenomeen: “Eerder als cultureel fenomeen dat mogelijk samenhangt met geloof.”

Kwakzalverij

Met een nieuw onderzoeksplatform hoopt Margry ook buitenlandse wetenschappers – etnologen, sociologen, antropologen – te betrekken bij het onderzoek naar alternatief genezen. In september wordt er een eerste internationale conferentie georganiseerd. “Daarbij gaat het dus niet om de vraag: werkt het wel of werkt het niet. We kijken niet vanuit een medisch perspectief, maar vanuit een sociaal en cultureel perspectief. Dat is een vrij nieuwe benadering.”

Dat komt volgens Margry ook omdat alternatieve geneeswijze op zichzelf niet bestaat als wetenschapsgebied. “Wat er wel bestaat is een heel dominante medische wereld en vanuit die medische wereld is er in Nederland een heel actieve club: de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Hun doel is een kruistocht houden tegen alles wat met alternatief genezen te maken heeft. Dat brengt echter de kennis en in het inzicht erover niet veel verder."

Massaverschijnsel

Op het Meertens Instituut is al wel een traditie om vanuit het verleden naar alternatieve geneeswijzen te kijken. Zo schreef Willem de Blécourt een dik boekwerk over irreguliere genezeressen in het verleden. Ook Margry deed al eerder onderzoek naar Jomanda. Maar in die tijd waren alternatieve genezers nog uitzonderingen. “Nu is het een massaverschijnsel geworden”, aldus Margry.

Hoewel mindfulness een relatief nieuw fenomeen is, zijn er ook alternatieve bewegingen met een langere traditie. “Het acupuncturisme was eigenlijk al sinds de 18^e eeuw in Europa binnengekomen. Dat is nog steeds een van de meest geaccepteerde vormen van alternatief genezen. Maar sinds de jaren ’60 zien we een steeds groter draagvlak voor alternatieve bewegingen. Vanaf dat moment verdween het geestelijke en sociale vangnet van de kerk.”

Hoger opgeleiden

Alternatief genezen is meer aanwezig onder hoger opgeleiden en minder onder lager opgeleiden, blijkt uit onderzoek: “Waarom dat zo is moeten we onderzoeken, maar misschien staan hoger opgeleiden opener tegenover andere culturen. Minimaal 70 procent van de mensen die zich met alternatieve geneeswijzen bezighoudt is hoger opgeleid. En daarbinnen is de verdeling man-vrouw een derde tot twee derde.”

“Je hebt natuurlijk heel lichte vormen van alternatief genezen, zoals mindfulness en yoga, zen-meditatie, reiki. Juist die lichte vormen zijn nu heel breed geaccepteerd in de samenleving, terwijl je ook daarbij niet precies weet hoe dat voor mensen functioneert. We willen dus weten waarom mensen dit doen, welke ideeën ze over de behandeling koesteren, hoe die behandelingspraktijken worden uitgevoerd en hoe de communicatie tussen behandelaar en cliënt verloopt.”

Onderzoek naar bidden

De populariteit van alternatieve geneesvormen in Europa is groot. Maar in Amerika is die nog veel groter, weet Margry: “De keynote spreker van ons congres, Candy Brown (Indiana), heeft gekeken naar de manier waarop men in Amerika alternatieve geneeswijzen wenst te verenigen met de medische wetenschap. Hier in Europa moeten we daar niets van weten, en in Nederland helemaal niet. Maar in Amerika is er een veel grotere acceptatie. Heel veel ziekenhuizen hebben een afdeling alternatieve geneeswijze, men spreekt ook wel van complementaire of integratieve medicijnen.”

“Er wordt zelfs onderzoek gedaan bijvoorbeeld in hoeverre bidden helpt. Je zou misschien verwachten dat men daar in de medisch-wetenschappelijke wereld minder open zou staan voor zulke zaken. Waarschijnlijk speelt de etnische diversiteit daar een belangrijkere rol in de acceptatie.”

Is de Amerikaanse situatie – waarin alternatieve en reguliere geneeswijzen samengaan – ook denkbaar in Nederland? Margry ziet het voorlopig niet gebeuren, door de grote scepsis die er bestaat in de medische wereld. De grenzen van ‘alternatief genezen’ zijn echter aan het verschuiven, meent de onderzoeker: "Zeker als je kijkt naar de brede acceptatie van iets als mindfulness, een praktijk die binnen onze jachtige samenleving effect heeft op mensen, wat dat dan ook moge inhouden. Vergelijk het met het terugtrekken in kloosters zoals we dat al lang in Europa kennen. Dus op de langere termijn: wie weet.”

Foto's: 1. Portretfoto van Peter Jan Margry door Jeroen Oerlemans, 2. Cover Het Amazonenleger (1999), Willem de Blécourt 3. bidden flickr, jiadoldol

Meer informatie:

Religious and Alternative Healing Research Platform (RAHRP)
Tentoonstelling ARTTREAT wordt op 7 juli om 16.00 uur geopend op het Meertens Instituut (iedereen welkom, aanmelden via communicatie@meertens.knaw.nl)
Binnenkort ook een vragenlijst over alternatief genezen via het Meertens Panel

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (juni 2016) van het Meertens Instituut. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.