Etymologiebank bevat nu ook plaatsnamen

Aan de etymologiebank, waarin de herkomst van vele woorden te vinden is, zijn 9.000 Nederlandse geografische namen toegevoegd. Het gaat voornamelijk om plaatsnamen, maar ook om wijk- en buurtnamen en enkele streeknamen. In de loop van het jaar wordt de etymologiebank nog verder uitgebreid met een groot aantal nieuwe trefwoorden.

door Mathilde Jansen

De etymologiebank bevatte tijdens de onlinegang in 2010 circa 61.000 trefwoorden. Inmiddels is dit aantal opgehoogd tot zo’n 70.000 trefwoorden, dankzij de hulp van diverse vrijwilligers en stagiairs. In 2018 wordt de etymologiebank nog eens fors uitgebreid, onder andere door de toevoeging van een groot aantal nieuwe woordenboeken met herkomstinformatie. In  de eerste maanden van het jaar  zijn er alvast 9.000 geografische namen bijgekomen.

De plaatsnamen, wijknamen, buurtnamen en streeknamen zijn  afkomstig uit het onlangs verschenen boek Nederlandse plaatsnamen verklaard van Gerald van Berkel en Kees Samplonius. Zij brachten al in 1989 het Plaatsnamenboek op de markt, dat verschillende herdrukken beleefde. In de uitgave van 2007 stonden zo’n 6.500 plaatsnamen. Aan de nieuwste uitgave, verschenen in januari 2018, heeft Van Berkel er nog eens 2.500 toegevoegd. En alle 9.000 zijn nu dus ook online beschikbaar via de etymologiebank.

Tijdens de onlinegang bevatte de etymologiebank ca. 61.000 trefwoorden, die samen verwezen naar ca. 283.000 lemma's uit 31 bronnen. In het laatste halfjaar is dit aantal dankzij de hulp van vrijwilligers en stagiaires verhoogd tot ca. 70.000 trefwoorden, die samen verwijzen naar ca. 304.000 lemma's uit 39 bronnen.

Oudere taalfasen

Van Berkel beaamt dat hij zichzelf daar wat verdiensten betreft een beetje mee in de vingers snijdt. Maar hij wil zijn werk graag ontsluiten voor een zo groot mogelijk publiek. Bovendien hoeft hij er zijn brood niet mee te verdienen, want in het dagelijks leven is hij business consultant bij Delta Lloyd Verzekeringen. Het onderzoek naar plaatsnamen heeft hij er altijd naast gedaan. Wel studeerde hij Nederlands en Vergelijkend Oudgermaans in Groningen en zelfs IJslands in Reykjavik. Interesse voor taal, en met name oudere taalfasen, is er dus altijd geweest. En juist die oudere taalfasen vind je terug in plaatsnamen, vertelt Van Berkel. Dat maakt het voor hem zo fascinerend. “Ten opzichte van de gewone woordenschat, doen plaatsnamen niet altijd mee aan latere klankveranderingen en ook komen we nog woorden tegen in plaatsnamen, die allang verdwenen zijn uit onze hedendaagse woordenschat.”

Een van de oudst overgeleverde bosnamen is het tiende-eeuwse Scranaholt, dat ergens in Noord-Holland lag. Scrana is een verdwenen woord dat 'spitsmuis' betekent. Holt 'bos' is een zogenaamd toponymisch grondwoord. Andere grondwoorden zijn bij voorbeeld broek 'moerassig land', heem 'woonplaats' en lo 'open bos'. Met die kennis kun je al een deel van de plaatsnamen verklaren.

Verkeerde interpretatie

Maar dan nog is het vinden van een naamverklaring niet zo eenvoudig als het lijkt. Dat komt onder andere doordat plaatsnamen in de loop van de tijd afslijten. “Een schoolvoorbeeld is Farmsum, een klein plaatsje bij Delfzijl”, zegt Van Berkel. “Dat heette in de elfde eeuw Fretmareshem. Fretmar is een Germaanse voornaam en ‘heem’ betekent woning of woonplaats. Het is dus de woonplaats van Fretmar. Maar in het huidige Farmsum herken je niets meer van die oorspronkelijke betekenis.”

Een beginnersfout is volgens Van Berkel dat mensen uitgaan van de naam in zijn huidige vorm. Dat leidt soms tot heel merkwaardige verklaringen door een verkeerde interpretatie. “Op die manier zou je in Farmsum het gedeelte ‘farm’ uit kunnen leggen als boerderij, wat dus helemaal niet klopt. Toch kom je ook in de vakliteratuur soms dit soort onjuiste verklaringen tegen. In mijn boek heb ik die verklaringen wel vermeld, en vervolgens beargumenteerd waarom ze niet kloppen.”

Om tot de juiste verklaring te komen, moet je terug naar de vorm die de plaatsnaam had op het moment van zijn ontstaan. Het is de reden dat inmiddels 35.000 oude vormen zijn opgenomen in het woordenboek. Van Berkel heeft daarvoor veel oorkondenboeken en oude landkaarten doorgespit. Maar omdat je lang niet altijd beschikt over de vorm die de naam had bij zijn ontstaan, blijft het soms toch nog speculeren wat de etymologie van een plaatsnaam is. Zo heette Adorp in Groningen vroeger Artharpe, wel verklaard als terp in het bouwland en als arendsterp, maar beide verklaringen overtuigen Van Berkel niet. Zijn geboorteplaats ’s-Hertogenbosch is toevallig wel een makkelijke: dat was het bos van de hertog.

Foto Adorp: Flickr, Henk-Jan van der Klis via CC BY-NC-ND 2.0

Geïnteresseerd?

In 2018 zullen nog meer etymologische woordenboeken toegevoegd worden aan de etymologiebank. Vrijwilligers en stagiairs kunnen daaraan een bijdrage leveren. Meer informatie via deze link. Geïnteresseerden kunnen een berichtje sturen naar Nicoline van der Sijs: post@nicolinevdsijs.nl. 

Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut. Ook abonnee worden? Klik hier.