Cultureel erfgoed beschikbaar maken voor je nageslacht via de Vragenlijstenbank

Al vanaf 1931 worden er vanuit het Meertens Instituut – voorheen Dialectenbureau – vragenlijsten verstuurd naar een grote groep mensen in Nederland, en later ook Vlaanderen. Ze bevatten vragen over het lokale dialect en lokale tradities. Alle handgeschreven vragenlijsten zijn in ruim drieduizend archiefdozen bewaard op het Meertens Instituut en komen nu geleidelijk digitaal beschikbaar.

door Mathilde Jansen

’Gelooft men, dat de heksen zich in ooievaars kunnen veranderen? Welke verhalen kent U hierover?’ ‘Hoe noemt men de doeken waarin de zuigelingen gewikkeld worden?’ of ‘Hechtte men er belang aan of de eerste die men met nieuwjaar ontmoette een man of een vrouw was? In welk opzicht?’ Dit zijn een paar vragen die terug te vinden zijn in de vragenlijsten van het Meertens Instituut.

In de periode 1931-2005 stuurde het Meertens Instituut papieren vragenlijsten uit, daarna ging men over op digitale vragenlijsten. Deze worden nu nog steeds ingevuld door een grote groep mensen in Nederland en Vlaanderen, ook wel het Meertens Panel genoemd. De vragenlijsten zijn een belangrijk hulpmiddel om het Nederlandse taalgebruik en culturele gewoontes in kaart te brengen.

Tot nu toe waren de vragenlijsten alleen in te zien in het Meertens Instituut. Maar in de afgelopen decennia is hard gewerkt aan het digitaliseren van de vragen en antwoorden van deze vragenlijsten: in totaal zijn nu de antwoorden van 164 vragenlijsten van de 227 gescand. Binnenkort kan iedereen deze antwoorden inzien via de online Vragenlijstenbank van het Meertens Instituut. Niet alleen zijn scans te vinden van de handgeschreven antwoorden. Een deel van de antwoorden is ook overgetikt door een enthousiaste groep vrijwilligers, waardoor ze makkelijk doorzoekbaar zijn.

Fonetisch spellen

Projectleider Nicoline van der Sijs legt uit hoe de correspondenten in de jaren dertig werden geworven. “Het Meertens Instituut schreef een grote groep leraren aan, die zelf weer op zoek gingen naar informanten. De leraren vulden de vragenlijsten ook in  voor de informanten. Pas later gingen mensen dat zelf doen. Het Dialectenbureau, zoals het Meertens Instituut toen nog heette, organiseerde ook bijeenkomsten voor de deelnemers overal in het land, waar ze geënthousiasmeerd werden en les kregen hoe ze de vragenlijsten moesten invullen. Vooral het spellen was lastig, want dat moest min of meer fonetisch gebeuren om de juiste dialectuitspraak weer te geven. Daar waren dan standaarden voor, maar in praktijk deden velen het op hun eigen manier.”

De antwoorden vormden in het verleden een belangrijke basis voor de beroemde dialectkaarten die het Meertens Instituut produceerde en die terug te vinden zijn in de Kaartenbank. Ook nu nog worden de vragenlijsten regelmatig geraadpleegd door onderzoekers en journalisten. Een nadeel was tot nu toe dat je daarvoor alleen een kast met papieren antwoordvellen tot je beschikking had, en je niet met één druk op de knop alle vragenlijsten kon doorzoeken.

Vergelijkend onderzoek

Met de Vragenlijstenbank wordt vergelijkend onderzoek mogelijk. Van der Sijs: “De Vragenlijstenbank geeft voor het eerst een overzicht van álle vragen die tot 2005 zijn gesteld.  Doordat er verschillende soorten vragenlijsten in de databank zitten, zowel volkskundige, dialectologische als naamkundige kun je een begrip nu in een veel bredere context onderzoeken, en door de tijd heen. Zo kun je via taalkundige vragenlijsten vinden welke benamingen er zijn geweest voor het begrip hond, en hoe dat in de loop van de tijd veranderd is. Uit de volkskundige vragenlijsten kun je dan weer opmaken welke gebruiken er in de loop van de tijd rond honden zijn geweest, bijvoorbeeld dat men meende dat het voor een zwangere vrouw ongeluk bracht als ze een hond schopte. Dat maakt het interessant voor onderzoekers, studenten en journalisten, maar ook voor iedereen die geïnteresseerd is in het culturele erfgoed van zijn directe omgeving. Of als je bezig bent met een woordenboek van jouw woonplaats of regio.”

De databank is nog in opbouw, wat betekent dat nog niet alle antwoorden digitaal beschikbaar zijn en dat er nog altijd vrijwilligers nodig zijn om antwoorden van vragenlijsten uit te tikken. “We hebben nog veel antwoordformulieren liggen die overgetikt moeten worden”, zegt Van der Sijs, “dus er is nog veel werk aan de winkel, maar uiteindelijk heb je ook wat. Door mee te werken aan het voltooien van de Vragenlijstenbank, maak je zelf cultureel erfgoed beschikbaar voor je kinderen en kleinkinderen. Alleen op deze manier krijgen we deze data beschikbaar voor iedereen, en kan het erfgoed doorgegeven worden aan volgende generaties.”

Foto's: 1. Vragenlijst uit 1932 ingevuld door informant uit Amsterdam. 2. Foto uit het Meertens archief: vlnr (waarschijnlijk) W. Rensink (wetenschappelijk ambtenaar Dialectologie), Jo Daan, P.J. Meertens, A.A.J. de l'Orme (tekenaar tot 1968).

Meer weten?

Het overtikken van de Meertens-vragenlijsten wordt uitgevoerd op het platform van VeleHanden. Deelnemers moeten zich eenmalig aanmelden op de projectpagina en kunnen vervolgens een bijdrage leveren. Het project is te vinden via deze link: