‘Coronaverhalen zijn de barometer van onze samenleving’

Grappen over de kapper, de kroeg en verveling. Maar ook complottheorieën verspreiden zich in het coronatijdperk als een olievlek over het internet. Theo Meder, senior-onderzoeker aan het Meertens Instituut, legt alles wat hij tegenkomt vast in de Nederlandse Volksverhalenbank. ‘De gevoelstemperatuur in Nederland kun je afleiden uit de verhalen die er circuleren.’

door Mathilde Jansen

De teller staat inmiddels op 700, vertelt Theo Meder, maar hij heeft nog een achterstand. Dagelijks ontvangt hij een digitaal pakketje met memes, grappen en broodjeaapverhalen van iemand die hem vrijwillig helpt bij het verzamelen van coronaverhalen. Zelf houdt hij Twitter en Facebook ook nauwlettend in de gaten. “Maar ik krijg zoveel binnen dat ik niet hard hoef te zoeken.”

De grappen die in sociale media worden gemaakt zijn over het algemeen vrij braaf. “Kennelijk voelt iedereen zich nog steeds een mogelijk slachtoffer van het virus en voelt niemand de behoefte om daar harde grappen over te maken.” Dus die gaan niet over ziekte en dood, maar over mensen die niet naar de kapper kunnen, kroegen die dicht zijn en festivals die niet doorgaan. Minder onschuldig zijn sommige broodjeaapverhalen, namelijk de complottheorieën die steeds sterker worden.

Er is een heilige die Corona heette, die verder niks met epidemieën te maken heeft, maar gewoon vanwege de naamovereenkomst worden er nu bijvoorbeeld kaarsen gemaakt met haar beeltenis erop. En een mededeling ‘bid voor mij’. Die komt ook in de Volksverhalenbank, want dat geldt als een legende. 

 

 

Van losse stukjes tot een samenhangend verhaal

“In het begin had je allerlei verschillende complottheorieën”, legt Meder uit. “Het virus was per ongeluk ontsnapt uit een laboratorium in Wuhan, of het was een biowapen dat opzettelijk gemaakt was. Volgens een andere theorie zat Bill Gates erachter: die wilde de wereld ontvolken met een vaccin. Of corona zou een dekmantel zijn voor de verspreiding van het 5G-netwerk. Zolang het allemaal losse verhalen zijn die elkaar deels zelfs tegenspreken, is er nog niet zoveel aan de hand. Maar wat je nu ziet is dat veel van die losse stukjes worden samengebracht tot een coherent narratief. Een samenhangend verhaal dat voor een grote groep mensen logisch klinkt. En dan wordt het gevaarlijk.”

“Eén plausibel klinkend verhaal gaat als volgt: Het coronavirus is op zichzelf niet zo gevaarlijk, maar het is een rookgordijn voor iets anders, namelijk het 5G-netwerk dat wordt uitgerold over de hele wereld. Mensen worden ondertussen zo bang gemaakt voor het virus dat ze zich straks laten vaccineren. Dat vaccin dat er komt is gemaakt door Bill Gates die er nanochips in stopt. Iedereen krijgt op zo’n manier kleine chipjes ingespoten die communiceren met dat 5G-netwerk. Op zo’n manier wordt de hele bevolking onder controle gebracht van een geheime elite die de wereldmacht wil pakken.”

Aanhangers over de hele wereld

Deze complottheorie wordt in Nederland vooral verkondigd door Janet Ossebaard, die Meder nog kent uit de tijd dat hij onderzoek deed naar graancirkels. “Zo rond 2000 heb ik onderzoek gedaan naar graancirkelgelovers en zij gaf toen lezingen over graancirkels en buitenaards leven. Ik merkte toen al dat de groep rondom haar een hele stapel aan verhalen had waar ook die complotten deel van uitmaken. Ze geloofden bijvoorbeeld ook niet dat Amerikanen op de maan geweest waren.”

Het aantal mensen dat complotten bedenkt en verspreidt via internet is meestal niet groot. Maar ze krijgen veel aanhang. Zeker in deze periode, waarin mensen meer dan voorheen hun toevlucht zoeken tot het internet, zegt Meder. “Als je ziet hoeveel mensen zich hebben geabonneerd op het kanaal van Janet Ossebaard: dat loopt in de tienduizenden. Ze doet het ook nog in goed Engels, dus over de hele wereld luistert men naar haar. En als je de commentaren onder de video’s leest dan zijn het allemaal mensen die zeggen: ‘goed gezegd Janet, dat is de waarheid’. Dat is echt schrikbarend, hoeveel mensen meegaan in haar complottheorie.”

Wantrouwen ten opzichte van de autoriteiten

Wat ook bijdraagt aan de populariteit van deze complottheorieën, is dat mensen zich overrompeld voelen door deze nieuwe situatie: opeens was het virus daar. “Er is nu een groep mensen die zich afvraagt of wat er nu gebeurt wel echt is of dat er toch een geheime agenda achter zit. Dus: de politici zeggen wel a, maar ze bedoelen b. Ik denk dat dat wantrouwen ten opzichte van autoriteiten de voedingsbodem is voor het geloof in dit soort complottheorieën. Het komt voort uit een gevoel van onmacht en dat men niet weet wat de waarheid is. Complottheorieën brengen een plausibele waarheid, in de zin van: het zóu kunnen. En altijd vanuit het idee dat we worden besodemieterd.”

“Het volk dat wordt bedreigd door de elite. De elite dat zijn de politici, de wetenschappers en de journalisten. Die spelen onder één hoedje tegen het volk. Er is nu zelfs al een beweging die heet: Volk Wordt Wakker, met dt, terwijl het toch als imperatief bedoeld is. Daar zit een mevrouw achter die Dienie Wakker heet, maar in werkelijkheid heet ze Kars. Zij weet mensen te mobiliseren om zelfs onlangs in Den Haag te demonstreren. Deze groep beweert dat het virus niet gevaarlijk is, maar dat het een manier is om hen hun vrijheden te kunnen afnemen. Die mensen voelen zich slachtoffers van een totalitair regime.”

Het virus gaat vreemd met je vriendin

Die onvrede en die argwaan ten opzichte van de elite zal niet zo snel verdwijnen, volgens de onderzoeker. En zolang die voedingsbodem er is, zullen mensen open blijven staan voor complottheorieën. De diehards kun je niet overtuigen met de feiten. Hoe kun je complottheorieën dan wél bestrijden? Meder heeft zijn hoop gevestigd op de anti-sage. Dat heeft eigenlijk dezelfde vorm als een broodjeaapverhaal, maar dan wordt het in het belachelijke getrokken.

Meder legt uit: “Twintig jaar geleden had je veel van die kettingmails waarin gewaarschuwd werd voor een computervirus. Dan werd er gezegd: open mails met dit en dat onderwerp niet, want dan wordt je harde schijf gewist. Stuur deze mail vooral door. Maar het virus was die boodschap zelf. Op een gegeven moment zijn mensen mailtjes gaan rondsturen met de boodschap: het virus wist je harde schijf, drinkt al het bier uit je koelkast op en gaat vreemd met je vriendin. En toen wist men: dit is belachelijk. Dat geeft dus veel mensen dat inzicht. Dus misschien moet je ook in dit geval complottheorieën in het belachelijke trekken en daarmee mensen erop wijzen dat het onzin is.”

Samen met de Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit van Wolverhampton (UK) onderzoekt het Meertens Instituut de komende tijd hoe gevoelig mensen zijn voor nepnieuws. Deelnemers krijgen vragen over hun online gedrag tijdens de coronacrisis en moeten de plausibiliteit van covid19-gerelateerde nieuwsverhalen beoordelen. Meedoen? Volg deze link: https://nquire.org.uk/mission/corona-feit-of-fake/contribute