Op zoek naar verloren geuren: nieuw onderzoeksproject ontdekt Europees geurerfgoed

Historisch geurerfgoed ontdekken en weer ‘ten neuze’ brengen: het ambitieuze onderzoeksproject Odeuropa van het Humanities Cluster van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen laat geuren herleven. De Europese Unie bekroonde het onderzoeksprogramma onlangs met 2,8 miljoen euro uit het EU Horizon 2020-programma, waarmee de wetenschappers onder meer sensory mining-technieken zullen ontwikkelen. Odeuropa is een internationaal samenwerkingsproject, geleid door cultuurhistorica Inger Leemans in samenwerking met informatietechnoloog Marieke van Erp van het KNAW Humanities Cluster. In het onderzoeksteam zitten ook immaterieel erfgoed- en voedseldeskundigen van het Meertens Instituut.

De covidcrisis heeft ons weer doen beseffen hoe belangrijk de rol is die reuk speelt in ons persoonlijke leven: niet alleen is geurverlies een van de symptomen van coronabesmetting, de lockdown beïnvloedt ook onze reukomgeving. Mensen missen het opdoen van parfum om naar het werk te gaan, terwijl de geur van anderen plots heel bedreigend kan voelen. “Geuren zijn heel bepalend voor onze beleving van de wereld en voor identiteitsvorming, maar we hebben maar heel weinig kennis over de zintuiglijke kant van het verleden”, stelt Inger Leemans, projectleider van Odeuropa, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de VU en kwartiermaker bij het KNAW Humanities Cluster.

Welke rol heeft geur de afgelopen eeuwen gespeeld in onze culturen? En hoe kan ruiken helpen om het materiële en immateriële erfgoed van Europa te promoten? Odeuropa: Negotiating Olfactory and Sensory Experiences in Cultural Heritage Practice and Research is het eerste pan-Europese onderzoeksproject dat onderzoek doet naar ons geurverleden. Leemans: “Odeuropa duikt in digitale erfgoedcollecties om de belangrijkste geuren van Europa en de verhalen die ze dragen te ontdekken, en ze weer terug naar onze neuzen te brengen".

Sensory mining-technieken: een neus voor de computer

Een team van experts op het gebied van computer vision, computational linguistics en semantic web gaat aan de slag om sensory mining-technieken te ontwikkelen om digitale tekst- en beeldcollecties te doorzoeken op geurinformatie. Welke geurstoffen worden veel genoemd? Welke betekenissen en emoties worden aan die geuren verbonden? Wat waren de meest welriekende en onwelriekende plaatsen? Welke geurstrategieën gebruikten mensen vroeger om zich te beschermen tegen stank?

Hoewel het een grote uitdaging is om met dit soort overkoepelende vragen gedigitaliseerde collecties van Europese erfgoedinstellingen te doorzoeken – alleen al omdat de collecties in verschillende databanken en datasets bewaard worden – verwacht het onderzoeksteam veel geurinformatie te putten uit de grote rijkdom aan gedigitaliseerde schilderijen en prenten. Marieke van Erp van DHLab van het KNAW Humanities Cluster: "Odeuropa heeft tot doel een ‘computerneus’ te ontwikkelen, die geuren en olfactorische ervaringen uit het verleden in digitale teksten uit zeven verschillende talen kan traceren, vanaf 1600 tot aan het begin van de twintigste eeuw.”

Erfgoedbeleid en een historische geurencyclopedie

De historische vondsten zullen uiteindelijk worden tentoongesteld in een online Encyclopaedia of Smell Heritage, een archief voor het olfactorische erfgoed van Europa, waarmee toekomstige generaties toegang krijgen tot hun geurverleden. Bovendien wordt een selectie van Europese geuren bewaard met behulp van erfgoedwetenschappelijke technieken en ‘gereconstrueerd’ in samenwerking met de geurindustrie. In samenwerking met musea, bibliotheken en kunstenaars zal het Odeuropa-team olfactorische evenementen organiseren en tentoonstellingen samenstellen, waarbij erfgoedbezoekers leren hoe ze via de neus het verleden kunnen verkennen. Samen met Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed wordt onderzocht welke rol geuren spelen in hedendaagse erfgoedpraktijken, en hoe we ervoor kunnen zorgen dat geur hoger op de agenda van erfgoedbeleid komt te staan.

Odeuropa start in januari 2021 en heeft een looptijd van drie jaar. De Odeuropa-partners zijn het KNAW Humanities Cluster in Nederland, FAU Erlangen-Nürnberg in Duitsland, Fondazione Bruno Kessler in Italië, Sophia Antipolis in Frankrijk, Anglia Ruskin University in het Verenigd Koninkrijk, Jožef Stefan Institute in Slovenië, University College London in het Verenigd Koninkrijk.

Naar de website van Odeuropa
Odeuropa op Twitter
Bekijk deze video waarin het Odeuropa-team uitlegt hoe ze het geuronderzoek gaan vormgeven

Beeld: De geur van een oud boek wordt geëxtraheerd in het Heritage Science Lab aan het University College London. © HMaghoub