Hoe Nederlanders tijdens de eerste golf omgingen met de pandemie

Net als veel andere instellingen sloot het Meertens Instituut vorig jaar maart de deuren. Op datzelfde moment begonnen de onderzoekers ieder vanuit hun eigen vakgebied de coronapandemie te bestuderen en te documenteren. De eerste resultaten zijn te lezen in het nieuwjaarsboekje Viraal Nederland.

door Mathilde Jansen

Viraal Nederland begint met een historische terugblik van Marieke Hendriksen. Zij laat zien dat wetenschappers pas sinds het eind van de negentiende eeuw kennis hebben over de bacteriële en virale herkomst en daarmee de besmettelijkheid van luchtweginfecties. Tot die tijd dacht men dat deze veroorzaakt werden door kou of slechte lucht. Quarantainemaatregelen bestonden daarom niet. Het advies was rust en warmte; drop werd gebruikt om de keel te verzachten.

Nu hebben we veel meer kennis, ook over het ontwikkelen van vaccins. Het principe van vaccinatie werd in de 18^e eeuw ontdekt. Vaccinatie tegen pokken werd gemeengoed en in de 20^e eeuw waren de pokken in Nederland uitgeroeid. In Nederland werden tijdens de Tweede Wereldoorlog de eerste griepprikken gezet, voor het eerst na de Spaanse grieppandemie in 1918. Met epidemieën van luchtweginfecties hebben we nog relatief weinig ervaring, wat de variatie in maatregelen wereldwijd verklaart.

Veel vragen op Twitter, maar ook: Waar is Irma?

Directeur van het Meertens Instituut Antal van den Bosch deed in opdracht van de Gedragsunit van het RIVM een gedragsmeting op sociale media. Van den Bosch wijst erop dat we sociale media als Twitter, Facebook en Instagram op een andere manier moeten bezien dan de klassieke media krant, radio en tv. Waar de klassieke media vaker een breed publiek bereiken, is de berichtgeving op de sociale media veel meer beperkt tot een nauwe selectie van gebruikers. Dit zorgt voor de bekende ‘filterbubbels’. Twitteraars zijn ook niet representatief voor de Nederlandse bevolking. Een onevenredig deel van de tweets wordt verstuurd door rechts-conservatieve mannen, zo blijkt uit dit onderzoek.

Wat opviel was dat in het jaar 2020 negatieve sentimenten de overhand hadden op Twitter. Ook werden er relatief veel vragen gesteld. De onzekerheid over de maatregelen hield veel mensen bezig. Daarnaast twitterden Nederlanders over Irma, die een publiekslieveling werd door haar optreden als gebarentolk tijdens de persconferenties. Volgens Van den Bosch verpersoonlijkt Irma de luchtigheid die we óók nodig hebben in tijdens van crisis.

Nederlanders dichten over eenzaamheid

Om de tijd thuis door te komen waren Nederlanders niet alleen aan op sociale media te vinden, maar sloegen ze ook aan het dichten. Marc van Oostendorp laat zien hoe alleen al de persoonlijk voornaamwoorden op de website coronagedicht.nl veel onthullen over de coronaperiode: het veelvuldig gebruik van ‘wij’ en ‘ons’ geeft de verbondenheid weer die we in deze tijd voelen. Tegelijkertijd is het woordje ‘ik’ het meest gebruikt, wat vooral te maken heeft met de eenzaamheid die we ervaren in de lockdown.

Kristel Doreleijers, Marjo van Koppen en Jos Swanenberg introduceren het begrip ‘glokalisering’. Niet alleen voelen we ons in deze pandemie verbonden met de hele wereld, maar we zijn ook meer dan ooit aangewezen op onze directe omgeving. Zo worden er allerlei lokale initiatieven opgezet om de saamhorigheid te versterken en troost te bieden, zoals op de website dasliefbrabant.nl.

Angst voor polarisatie en meer milieubewustzijn

Het Meertens Instituut stuurt al sinds 1931 vragenlijst uit aan respondenten. Een ruime duizend Nederlanders vulden dit jaar de coronavragenlijst in. Daaronder waren relatief veel hoogopgeleiden, wat de uitkomsten enigszins kleurt. De meest genoemde effecten van de lockdown in 2020 waren gebrek aan sociaal contact, thuiswerk en meer rust, schrijven onderzoekers Sophie Elpers en Peter Jan Margry. Overigens had rust niet alleen een positieve connotatie: het ging vergezeld van het label ‘saai’.

Voor de meeste mensen had de pandemie geen effect op het religieuze leven, al werd er wel meer nagedacht over de dood. In de vrijetijd zijn mensen massaal gaan wandelen. Ook zijn ze meer gaan koken en spelletjes gaan spelen. Het wereldbeeld van veel mensen is veranderd: er is angst voor polarisatie en veel mensen zien de verstoorde relatie tussen mens en natuur als oorzaak van de pandemie. Voornemens voor na de coronacrisis zijn dan ook een betere zorg voor het milieu, net als meer thuiswerken en rust nemen.

Moderne sagen en nieuwe rituelen

Over grappen en broodje-aapverhalen schrijft volksverhalenonderzoeker Theo Meder. De meerderheid van die grappen ging over klein leed: mondkapjes, thuiswerk en dichte kroegen. Daarnaast verspreidden nepnieuws en complottheorieën zich als een olievlek op de sociale media. Gebrek aan informatie, onzekerheid over feiten en sociale onrust zijn een vruchtbare voedingsbodem voor dit soort moderne sagen, aldus Meder. Het is moeilijk om de complotdenkers op andere gedachten te brengen. Een mogelijke remedie kan gevonden worden in anti-sagen: dat zijn verhalen die de complotverhalen in het absurde trekken. De coronaverhalen zijn inmiddels samengebracht in een online tentoonstelling.

Irene Stengs schrijft over nieuwe rituelen tijdens de coronapandemie. De meeste rituelen konden uiteraard niet doorgaan. Verjaardagen werden eerst nog wel gevierd door visite om beurten te ontvangen, maar toen de maatregelen strenger werden mochten ook de ‘blokjesverjaardagen’ niet meer. De Dodenherdenking op de Dam had dit jaar een heel ander karakter: doordat het publiek niet aanwezig was, kon je tijdens de minuut stilte een spreekwoordelijke speld horen vallen. De Koningsdag werd dit jaar Woningsdag, een televisieprogramma dat in de huiskamer gevolgd kon worden, en er was het landelijke Applaus voor de Zorg en een Dag van het Nationaal Gebed. Er kwamen dus rituelen bij en bestaande rituelen werden opnieuw uitgevonden.

Corona en racisme

2020 was niet alleen het jaar van corona, maar ook het jaar van Black Lives Matter. De dood van George Floyd gaf een nieuwe impuls aan een beweging die voortkwam uit een reeks politie-incidenten in de Verenigde Staten. In Nederland kwamen mensen massaal naar de Dam om te protesteren tegen racisme. Markus Balkenhol legt in zijn bijdrage parallellen tussen corona en racisme. De mensen die slachtoffer waren van racistisch geweld stierven net als coronapatiënten aan een tekort aan adem. De Amerikaanse Black Lives Matter-beweging richt zich ook tegen de ongelijke verdeeldheid in de gezondheidszorg. Zwarte Amerikanen sterven daardoor vaker aan corona dan witte Amerikanen. Corona maakt ook ongelijkheid extra zichtbaar en legt dus in meerdere opzichten een vergrootglas op onze samenleving.

Marc van Oostendorp en Simone Wolff (red.): Viraal Nederland. Taal en cultuur van de eerste golf. Meer informatie