Mei 2023: Rituelen op nationale Dodenherdenkingsdag

Wat betekent het om samen te rouwen en om samen te herdenken? Hoe belangrijk is een jaarlijks ritueel als Dodenherdenking en welke vormen van gezamenlijk rouwen kennen we nog meer? Hoe ziet dit collectieve rouwen – in de publieke ruimte – eruit?

Cultureel antropoloog Irene Stengs werkt bij het Meertens Instituut en is hoogleraar ritueel en populaire cultuur aan de VU. Ze doet onderzoek naar herdenkingsrituelen en weet alles over ‘collectieve rouw’. Op 4 mei is dit een georganiseerd en vast moment van collectieve rouw, maar er zijn nog veel meer vormen waarbij we collectief mensen herdenken.

Herdenkingsmonumenten in de publieke ruimte

Een goed voorbeeld zijn de herdenkingsmonumenten aan de kant van de weg wanneer een verkeersongeval heeft geleid tot het overlijden van een persoon. Hierbij wordt de plek van het overlijden een herdenkingsplek. Andere gevallen waar de locatie een belangrijke rol speelt in de rouw is bij een gewelddadige dood. Dat kan voor zowel onbekende als bekende personen gelden. Doordat we een collectieve herdenkingsplek maken, laten we zien dat elk individu telt, en dat elke dode het verdient om herdacht te worden. Peter R. De Vries werd als bekend persoon collectief herdacht. Op de plek waar hij is neergeschoten ontstond een monument. In eerste instantie was het een monument om hem sterkte te wensen, en te bidden dat hij het zou redden. Later werd het een rouwmonument.

Monumenten voor collectieve rouw in de publieke ruimte lijken vaak op elkaar – althans in Nederland. Op de locatie worden bloemen en spullen neergelegd, spullen die te maken hebben met de overleden persoon. Het neerleggen van deze tastbare objecten helpt richting te geven aan het gevoel dat je iets gedaan hebt en hebt proberen te helpen. Uiteindelijk moet de plek van het monument weer teruggeven worden aan de stad. Er wordt aangekondigd dat het monument opgeruimd gaat worden en bepaalde spullen eindigen soms in musea. De objecten die worden neergelegd bij zo’n monument zijn emotionele objecten waar secuur mee moet worden omgegaan, zoals Stengs het noemt is het ‘heilig afval’.

Dodenherdenking

Terug naar Dodenherdenking, er ontstaat steeds meer discussie over de vraag waar 4 mei over gaat. Het is begonnen om de slachtoffers van de tweede wereldoorlog te herdenken, maar wordt steeds persoonlijker. Volgens Stengs draait Dodenherdenking nog altijd over het leed van de tweede wereldoorlog, en de oorzaken van dat leed. Het is belangrijk dat we dat niet vergeten. Daarom zien we nu hoe grootouders en hun kleinkinderen de oorlog herdenken, zodat het wordt overgedragen van generatie op generatie. Voor dit soort collectief herdenken hoef je het leed niet persoonlijk meegemaakt te hebben om je toch verbonden te voelen met de waarden die herdacht worden.

Meer over Stengs’ eerdere onderzoek naar rituelen in Thailand en haar weg van biologie naar antropologie en meer is te beluisteren op NPO Radio 1.