December 2023: Gezellig doen met kerst

De feestdagen zijn dagen vol gezelligheid, maar wat is gezelligheid eigenlijk? En waarom is het soms toch een verplichting om gezellig te moeten doen? Irene Stengs en Nicoline van der Sijs bespreken het in Trouw. 

Onvertaalbaar

Gezellig betekent vaak een warme, prettige situatie, maar het kan ook doorslaan en een verplichting worden. Volgens sommigen is ‘gezellig’ – naast ‘ontzuiling’ en ‘apartheid’ – onvertaalbaar. Het is typisch Nederlands, maar Irene Stengs, antropoloog en gespecialiseerd in rituelen, zou ‘gezellig’ niet onvertaalbaar noemen: “Het klopt dat cosy niet helemaal hetzelfde betekent. Dat gaat meer over bijvoorbeeld de inrichting van een kamer. Ik zou daarvoor vooral het woord ‘knus’ gebruiken. Maar dat betekent niet dat in andere talen zijn geen manieren zijn om uitdrukking aan het gevoel van gezelligheid te geven. Mensen hebben er niet per se een woord voor, maar ze ervaren en beschrijven het wel. Ik vind het vooral interessant dat veel Nederlanders zeggen dat gezelligheid niet te vertalen zou zijn. Waarom is dat zo belangrijk?” Op die vraag kan ze niet direct antwoord geven. We weten wel allemaal wanneer we iets gezellig noemen: “Het is een prettige, plezierige sociale situatie waar iedereen op zijn tijd naar kan verlangen.”

Betekenis

Het gebruik van het woord gaat terug naar de middeleeuwen, vertelt hoogleraar historische Nederlandse taalkunde van het Instituut voor de Nederlandse Taal Nicoline van der Sijs. “Het stamt af van ‘gezel’ dat staat voor ‘metgezel’ of ‘makker’. Gezellig betekende toen gemeenzaam omgaand met of vriendschappelijk.” In de negentiende eeuw kreeg het woord gezelligheid debetekenis die het nu heeft, zegt ze. “De betekenis verschoof van ‘vriendschappelijk’ naar ‘vertrouwd’ en vervolgens naar ‘sociaal, aangenaam in de omgang’ en ‘genoeglijk, aangenaam, knus’.” Terug naar het gevoel van gezelligheid. “Er zit iets nostalgisch in dat vaak geassocieerd wordt met bepaalde feestdagen, zoals kerst”, zegt Stengs. “Ook de omgeving moet dan gezelligheid uitstralen. Denk aan lampjes in het donker, een kerstboom, warmte. Dat zijn haast essentiële zintuiglijke dimensies die maken dat de juiste sfeer wordt opgeroepen. Een soort belofte waarmee Nederlanders de donkere dagen doorkomen.”

Lees het artikel in Trouw (voor abonnees, 22 december 2023).