Publicatiedatum: 7 januari 2025
Nieuwjaarsboek: Grenze(n)loze taal
In hoeverre trekt taal zich iets aan van landsgrenzen? Moet taal natuurlijk zijn of kan taal ook bedacht worden? En is de interactie tussen dier en mens ook taal? Zomaar een greep uit de vragen die in het Meertens nieuwjaarsboek van dit jaar worden beantwoord. In Grenze(n)loze taal: een veelzijdige blik op taalvariatie storten 19 wetenschappers zich op uiteenlopende ‘talige’ grenzen en grenzeloosheid.
Door: Kristel Doreleijers en Jos Swanenberg
Grenzen aan taal
Taalvariatie gaat over de verscheidenheid van dialecten, streektalen, groepstalen, stijlregisters enzovoort in het Nederlandse taalgebied. Maar ook over de verschillende standaardtalen in Nederland, Vlaanderen en Suriname. Lokale, regionale en nationale variëteiten lijken gesproken te worden in geografische gebieden met duidelijke grenzen, maar Grenze(n)loze taal laat zien dat die begrenzing niet zo vanzelfsprekend is. Er blijken verschillende interpretaties mogelijk te zijn van begrippen zoals streektaal of standaardtaal.
Cultureel gezien zijn nationale talen zoals het Nederlands vaak toonaangevend. We zijn gewend om naar films te kijken en naar muziek te luisteren in het Nederlands en het Engels. In Grenze(n)loze taal worden muziek en film in streektalen en dialecten onder de loep gelegd. Culturele producties krijgen een meerwaarde door het gebruik van streektaal, laten zien dat streektaal een belangrijke sociaal-culturele functie heeft en kunnen misschien ook wel bijdragen aan het gebruik en de (her)waardering ervan.
Taalonderzoekers van het Meertens Instituut onderzoeken de verhouding tussen stabiliteit en variabiliteit in taal: zijn taalvormen en taalgebruik constant of juist niet? Er zijn grenzen aan wat grammaticaal mogelijk is in taal, maar ook sociale factoren spelen een rol in taalvariatie. De sprekers van een taal voelen de behoefte om grenzen te trekken, bijvoorbeeld om zich te identificeren met een bepaalde plaats of gemeenschap. Daarmee laten ze zien bij wie ze (willen) horen, en bij wie niet. Als taalgebruikers worden we vaak geconfronteerd met zulke grenzen, bijvoorbeeld in het onderwijs, waar weinig ruimte is voor variatie buiten de normen van de standaardtaal.
En grenzen aan taalwetenschap
Daarnaast vertelt Grenze(n)loze taal dat ook het begrip taal zelf zich moeilijk laat begrenzen. Er is taal die we leren als moedertaal, en die al generaties lang meegaat, maar er is ook taal die ooit door iemand werd bedacht en nu een eigen taalgemeenschap kent, zoals het Esperanto. Iedere taal, dus ook het Nederlands, bevat woorden die zich aan de grammatica lijken te onttrekken omdat ze geen zinsdeel zijn, zoals goh! of huh? Horen zulke woorden eigenlijk wel bij de Nederlandse taal?
Taal is het middel bij uitstek voor communicatie tussen mensen, maar is de interactie tussen mens en dier dan ook taal? Of is taal nu juist wat ons mens maakt, anders dan dieren? In Grenze(n)loze taal wordt beschreven hoe koeien de afstand tussen ‘ik’ en ‘jij’ in hun uitingen kunnen aanduiden, en dat je dat taalkundig kunt verklaren. Zo worden ook de grenzen van het vakgebied van de taalwetenschap opgerekt.
Grenzen in en uit het verleden
In de dertiende eeuw bestond Nederland nog niet als natiestaat, en was er dus ook nog geen staatsgrens zoals we die nu kennen. Maar er werd wel al Nederlands gesproken in onze contreien, en de taalvariatie was enorm. Zien we geografische patronen in die variatie? De zestiende en zeventiende eeuw vormen een enorm roerige periode als het om de christelijke godsdienst gaat. Het debat over het christendom was ideologisch en geografisch grensoverschrijdend, waarin ook een streven naar een mondiale eenheid van de christelijke kerken plaatshad via internationaal briefverkeer.
In de Nederlandse familienamen wordt geografische taalvariatie weergegeven. Molenaar en Mulder verwijzen naar hetzelfde beroep, maar de spreiding van de dragers van beide familienamen laat interessante patronen op de kaart van Nederland zien. Ook zijn er veel familienamen in Nederland die op herkomst van over de grens wijzen. In musea en archieven in Nederland worden veel voorwerpen bewaard die oorspronkelijk niet uit Nederland komen. Vooral in de tijd van de koloniën zijn veel van zulke voorwerpen naar Nederland gebracht. De beschrijvingen van die voorwerpen zijn vaak achterhaald en toe aan herziening om de collecties een meer inclusief karakter te geven.
Onderzoekers van het Meertens Instituut zoeken de grenzen op
Dit boek is tot stand gekomen onder redactie van Kristel Doreleijers en Jos Swanenberg, beiden verbonden aan de onderzoeksgroep Taalvariatie/LiME (Linguïstiek @ MEertens) van het Meertens Instituut. LiME-onderzoekers verrichten binnen hun ‘Taalvariatielab’ onderzoek naar de grenzen aan taalvariatie. Ze onderzoeken hoe, waar en waarom taalvariëteiten in Nederland en aan het Nederlands verwante talen en taalvariëteiten in de wereld worden gebruikt. Hiertoe behoren standaardtalen, dialecten, sociolecten en etnolecten, maar ook de talige praktijken van jongeren, taalgebruik in het verleden en de interactie tussen mens en dier. Kenmerkend voor LiME is langlopend onderzoek waarin kwalitatieve en kwantitatieve methoden worden gecombineerd.
De onderzoekers van het Meertens Instituut zoeken de grenzen op en werken graag samen, ook (voor LiME) buiten de grenzen van de taalwetenschap. Daarom bevat dit boek ook bijdragen van andere onderzoekers uit het KNAW Humanities Cluster (HuC), een samenwerkingsverband tussen het Meertens Instituut, het Huygens Instituut en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG), en van onderzoekers van diverse universiteiten.
Grenze(n)loze taal is verrijkt met beelden van Tom Heerschop, sinds februari 2024 artist in residence aan het Meertens Instituut. Hij brengt het werk dat aan het instituut wordt gedaan in kaart. In samenwerking met de onderzoekers wil Tom de identiteit van het instituut vangen en archiveren. In het boek zijn details van zijn grotere artist-in-residence-werk De Tussenruimte te zien.
Boekinformatie
Grenze(n)loze taal | Redactie: Kristel Doreleijers en Jos Swanenberg, met verdere bijdragen van Marc van Oostendorp, Stefan Grondelaers, Anne-Sophie Ghyselen, Dirk Speelman, Pieter van Reenen, Henk Nellen, Marc van Zoggel, Leendert Brouwer, Karina van Dalen-Oskam, Ton van der Wouden, Marlou Rasenberg, Leonie Cornips, Marjo van Koppen, Juliette Huygen, Manjusha Kuruppath, Arjan Sterken, Theo Meder | EAN 9789464713008 | Paperback | 240 pagina’s | Verkoopprijs € 24,90 | Vanaf 21 januari in de winkel, nu al online te bestellen