Dam Jaarsma: Nederlands grootste verhalenverzamelaar

2014 is het 100^ste jubileumjaar van Adam Aukes Jaarsma (1914-1991), de grootste verhalenverzamelaar die Nederland ooit gekend heeft. Van 1965 tot 1980 verzamelde hij voor het Meertens Instituut 16.867 volksverhalen in Friesland. Lezers van Het Bureau kennen hem als J. J. Damsma. Al zijn verhalen zijn inmiddels toegankelijk via de Volksverhalenbank.

door Mathilde Jansen

In de jaren ’50 startte aan het Meertens Instituut een grootschalig project, dat moest resulteren in een Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Hoofd van de afdeling Volkskunde, J.J. Voskuil, trok de kar van dit project. In 1965 benaderde hij Dam Jaarsma persoonlijk om voor hem te komen werken. Jaarmsa had toen al een behoorlijke reputatie opgebouwd als veldwerker voor de Fryske Akademy. Ook door zijn werkzaamheden als hulppredikant en godsdienstleraar beschikte hij over een breed netwerk van informanten.

Voskuil nam naast Jaarsma nog 23 andere veldwerkers in dienst, die volksverhalen (sagen) moesten verzamelen. Daarnaast werd een kleiner aantal sprookjes, moppen en anekdotes opgetekend. De veldwerkers hadden geen beschikking over een bandrecorder, maar moesten de verhalen aan de hand van aantekeningen onthouden en thuis uitwerken. Of met de woorden van Voskuil: “U doet maar alsof U een bandrecorder bent.”

Vergelijkend perspectief

De veldwerkers kregen vanuit het Meertens Instituut een lijst met vaste sagen-motieven mee. Het idee hierachter was dat de verhalen later in vergelijkend perspectief bestudeerd en in kaart gebracht konden worden. Hoewel het atlasproject uiteindelijk sneuvelde, bleef het vergelijkende perspectief belangrijk in de vervolgprojecten, die gecoördineerd werden door Voskuils collega Ton Dekker. Zo tekende Jaarsma ruim 400 sagen op over een wezen dat de nachtmerrie genoemd werd. Dat wezen kon via het sleutelgat je huis binnenkomen om je een behoorlijk zware nacht te bezorgen. Alleen door je pantoffels achterstevoren voor het bed te zetten, kon je dit wezen afleiden en bezweren. 

Dam Jaarsma had een paar informanten bij wie hij een groot aantal verhalen optekende. Zo bleek de weduwe Geeske Kobus-Van der Zee een getalenteerd vertelster. Jaarsma bezocht haar 26 keer en dit leverde in totaal 271 volksverhalen op. In 1968 werden voor het eerst geluidsopnamen gemaakt bij enkele vertellers thuis. Ook bij Geeske Kobus-Van der Zee werd een opname gemaakt, goed voor 21 ingesproken volksverhalen, die terechtkwamen in het geluidsarchief van het Meertens Instituut.

Volksverhalenbank

In 1994 is besloten om alle verzamelde volksverhalen digitaal op te slaan in een database. In 2004 ging de Nederlandse Verhalenbank van het Meertens Instituut online. Alle volksverhalen van Jaarsma zitten erin, maar een aantal andere collecties moet nog toegevoegd worden. Pas daarna kan men echt gaan kijken hoe het zit met de geografische verspreiding van volkskundige fenomenen, zoals de eerder genoemde nachtmerrie. Die kwamen overigens bijna in elk dorp waar Jaarsma is geweest wel voor.

Maar ook kan bijvoorbeeld gezocht worden op sagen die gaan over sterke personen. In de Friese verhalen gaat het dan vaak om Sterke Hearke, zoals blijkt uit de Wordcloud hieronder. Net als Sterke Ynse kon hij loodzware voorwerpen optillen.De sterke vrouw die in veel Friese verhalen voorkomt is Rixt. Zij wordt soms genoemd als zuster, maar meestal als dochter van Sterke Hearke.

Dit soort zoekopdrachten is te danken aan de techniek van nu, maar vooral het veldwerk van toen. Dam Jaarsma was hét voorbeeld van een echte veldwerker. In Voskuils woorden: “Een voortreffelijk veldwerker. Overigens een ontoegankelijke man, afwezig, maar blijkbaar met een ongewone aanpak van zijn proefpersonen, want hij krijgt materiaal los, dat uitzonderlijk is. Iedere dag dat hij meewerkt, mogen wij onszelf gelukwensen.”

Dit artikel is gebaseerd op een lezing  van Theo Meder: Dam Jaarsma en het Meertens Instituut.

Website Stichting 100 jaar Dam Jaarsma: http://www.eastermar.nl/verenigingen/st-100-jaar-dam/st-100-jaar-dam-jaarsma

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (mei 2014) van het Meertens Instituut. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.