Ode aan de koe

Op 11 en 12 november veranderde de zolder van het NIAS (Netherlands Institute of Advanced Study in the Humanities and Social Sciences) tijdelijk in een heuse hooischuur, waar de grote, laaghangende balken zeker niet onder deden voor die van een echte boerderij. De gelegenheid was het feestelijke Publiekssymposium De Boerderij, met veel enthousiasme georganiseerd door Leonie Cornips van het Meertens Instituut.

door Marlou Koch

Taalkundigen, orale cultuuronderzoekers, antropologen, dialectologen, etnologen en andere onderzoekers aan zowel het Meertens Instituut als de Universiteit van Amsterdam, Tilburg Universiteit en Universiteit Maastricht zorgden voor een veelzijdige en vernieuwende kijk op de boerderij. Vooral de koe, in Ripuarisch dialect ook wel de kouw, was duidelijk de grote ster. Waar in de huidige maatschappij de koe als product in plaats van een sociaal wezen wordt gezien, stond deze twee dagen de emancipatie van de koe centraal.

Melk komt van de koe

Door de koe en de associaties die het woord oproept te bekijken in een krantencorpus, ontdekte Folgert Karsdorp dat de koe in de loop van de tijd steeds vaker geassocieerd wordt met ‘melken’. Het idee van de koe op de boerderij of grazend in het weiland is verleden tijd. Conceptmaker Tilly Hazenberg en fotograaf Tjitske van Leeuwen betoogden dat mensen soms niet eens meer weten waar ons eten en drinken eigenlijk vandaan komt: “Melk komt toch uit een pak?!”. Er gaapt een kloof tussen de steden en het platteland, iets wat tevens opviel in de lezingen van etnoloog Sophie Elpers en antropoloog Vincent de Rooij. De termen ‘boer’ en ‘koe’ klinken bekend, maar spreken niet meer tot de verbeelding. Men weet tegenwoordig vaak niet wie de boer is én wie de koe is.

Koeientaal

Toch is de aandacht voor de koe niet volledig verdwenen. Zo liet Louis van den Hengel voorbeelden zien van kunstwerken die een nieuwe kijk op de relatie tussen mensen en dieren verbeelden en zo bijdragen aan het beeld van de koe als sociaal-complex individu met een eigen persoonlijkheid. Naast kunst heeft wetenschappelijk onderzoek ook dit vermogen. Leonie Cornips en Marjo van Koppen doen onderzoek naar de taal van koeien onderling en met andere diersoorten (dus ook de mens). Koeientaal bestaat uit bewegingen, stem en gebruik van het hele lichaam. De vraag rees of het hier gaat om taal of communicatie en of dat verschil wel zinvol is. Onderscheidt het concept ‘taal’ eigenlijk wel de mens van het dier an sich? Hierop kwam de terechte vraag uit het publiek of de erkenning van het bestaan van zoiets als ‘koeientaal’ noodzakelijk is voor de emancipatie van de koe. Is dat niet juist weer een antropomorfisme, waarbij menselijke trekken worden toegekend aan niet-menselijke entiteiten? Kijken vanuit de Umwelt van de koe zelf zou meer nut hebben, aldus enkele aanwezigen. De conclusie was dat deze kwestie erg complex blijft, maar dat het in ieder geval kan bijdragen aan de koeienemancipatie en tevens een nieuwe blik op taal kan werpen.

Emancipatie van de koe

Het symposium gaf ons een verfrissende kijk op de boerderij en de koe. De boerderij, en daarmee de koe, zit verweven in ieders persoonlijke leven, omgeving en onderzoeksveld. De boerderij – met haar boeren, boerinnen en koeien – heeft op haar beurt veel bijgedragen aan onze taal, (orale) cultuur en ons landschap. Hoewel de koe tegenwoordig niet meer per se symbool staat voor Nederland, heeft het dier nog steeds betekenis in de samenleving. Dit bronzen beeld van de koe Ús Mem (Fries voor ‘onze moeder’) werd in 1954 aangeboden in Leeuwarden door de leden van het Friesch Rundvee Stamboek (opgericht in 1879). Het is de verbeelding van de ideale Friese stamboekkoe. Een koe met aanzien, gezond en sterk, en met de adellijke uitstraling waar Bert Theunissen, hoogleraar Geschiedenis van de Natuurwetenschappen, ons over vertelde. Een koe die op waarde wordt geschat wegens haar kunnen en sociale vermogens en niet enkel om haar melk- en vleesproductie. Een koe die belangrijk is voor onze cultuur – in het heden, verleden en de toekomst – en die wellicht een brug kan slaan tussen stad en platteland.

Marlou Koch is onlangs afgestudeerd aan de Master Sociologie (UvA) en doet momenteel een onderzoeksstage aan het Meertens Instituut naar de communicatie tussen mens en dier.

Foto: http://www.meertens.knaw.nl/beeldenbank/app/detail/106  afbeelding Ús mem