Vraag van februari 2016: De kus van de kikker

Waar komt de kus van de kikker in het sprookje de Kikkerkoning vandaan? vraagt Dhr J. Uyttendaele zich af.

Dhr J. Uyttendaele licht toe: " In de oerversie van het sprookje de Kikkerkoning van Grimm smijt de prinses de kikker in haar slaapkamer tegen de wand van het bed. Als de kikker de wand raakt, valt hij recht in het bed als een mooie jonge prins. De prinses gaan dan meteen bij hem in bed liggen. In latere versies smakt ze hem tegen de muur, zodat hij op de grond valt. Dat ze bij hem in bed gaat liggen, wordt dan niet meer vermeld. Van een kus die de transformatie zou veroorzaken is, denk ik, bij Grimm helemaal geen sprake. Waar komt die kus dan vandaan? Is er soms nog een ander sprookje van Grimm waarin een kikker wordt gekust of vinden we die kus alleen in volksverhalen buiten de verzameling van de gebroeders Grimm?"

Het antwoord wordt gegeven door prof. dr. Theo Meder.

Het ultieme antwoord heb ik niet, maar volgens mij denkt u zelf al in de goede richting. De kikker in dit sprookje wordt in de wetenschappelijke literatuur omschreven als een 'dierhelper'. Een dierhelper is een personage in diergedaante (vaak betoverd) dat de held helpt om zijn doel te bereiken. Als dat doel is bereikt, vindt er regelmatig een onttovering plaats. Onttoveringen van een dierhelper gaan in de traditionele volkssprookjes doorgaans met geweld gepaard. Vandaar dat u bij de gebroeders Grimm ook nog het betere gooi- en smijtwerk vindt. De onttovering van de dierhelper vindt soms zelfs pas plaats nadat het dier door de held of de geliefde onthoofd is.

Er is geen ander sprookje van de gebroeders Grimm bekend waarin een kikker door een kus onttoverd wordt.

Van scherpe kanten ontdaan

We zien dat sprookjes in de loop van de 20e eeuw meer en meer naar de kinderkamer afdalen. Zodra het publiek uit kinderen bestaat, worden traditionele sprookjes door vertellers nogal eens ontdaan van hun scherpe kanten: geweld, wreedheid en seksualiteit worden verzacht. Zo heeft in oude versies de prins/koning eerst (meermaals) seks met de slapende Doornroosje, bevalt zij van kinderen en ontwaakt zij daarna pas. In de 17e eeuw werd dit al te bar gevonden en ontwaakt Doornroosje meteen nadat de prins voor haar bed knielt (in de versie van Charles Perrault), en in de 19e eeuw na een kus van de prins (gebroeders Grimm).

Verharmlosung

Het ontwaken van Sneeuwwitje ging in het verleden vaak met het nodige geweld gepaard. Zij werd aan haar haren uit de kist getrokken door een jaloerse tante. Of een dwerg struikelde, de kist viel en het giftige stuk appel schoot uit haar keel waarna Sneeuwwitje ontwaakte. Disney vond dit voor zijn film niet romantisch genoeg. Hij ontleent de kus aan Doornroosje en laat Sneeuwwitje wakker kussen. Een dergelijk proces van 'verharmlosung' moet ook zijn opgetreden in het sprookje van de Kikkerkoning.

Toen het geweld teveel met dierenmishandeling en wreedheid werd geassocieerd, is het smijtwerk veranderd in – wederom – een kus. Wanneer dit precies gebeurd is, en door wie, dat blijft vooralsnog in het duister. Mogelijk dat daar in de toekomst nog eens een antwoord op wordt gevonden.

Zie ook het verhaal van de Kikkerkoning in de Nederlandse Volksverhalenbank.

Afbeelding in kader

Het kaartspel Black Stories vertelt mensen de uitkomst van een verhaal, waarna het publiek moet raden wat eraan vooraf moet zijn gegaan. Bij deze kaart luidt de opdracht: "Hij hield zijn belofte, evenwel stond ze hem naar het leven en werd daarvoor ook nog beloond." De oplossing blijkt het sprookje van de Kikkerkoning te zijn, waarbij de kikker tegen de muur gesmeten wordt, maar wel als een mooie prins in haar bed belandt.
 

_______________________________________________________________________

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (februari 2015) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.