Maart 2024: De geur van de lente

Waarom roepen geuren herinneringen op? En hoe rook een handschoen vroeger? Inger Leemans gaat in Spijkers met Koppen met presentator Dolf Jansen in gesprek over wetenschappelijk onderzoek naar geur.

Lentegeur

Het is lente en volgens Leemans is de lente veelgeurig. Ze laat een preparaat van de geur van de lente ruiken aan Jansen. Daarin zitten bijvoorbeeld daslook, bloesem en openstaande aarde. Ze raadt Jansen aan om het geurpreparaat een beetje heen en weer te bewegen voor zijn neus. Leemans: “Dan ruik je het beter. Eén van je neusgaten ruikt en dat wisselt na een tijdje.” Ook temperatuur heeft invloed op het geurvermogen: “Als het warmer is, worden bacterieën actiever, dus met warmte ruik je sowieso beter. De koude en droge lucht in de winter is eigenlijk heel slecht om te ruiken.”

Geur en herinnering

Geur betekent heel veel voor Leemans. “Het betekent verleden, het betekent emotie, het betekent welzijn. Geur zit overal in; in alle processen die we dagelijks meemaken.” Bij een geur komt ook vaak een bepaalde herinnering naar boven. Dat komt doordat geur binnenkomt via het lymbische systeem. Leemans: “Je denkt niet eerst, nee je voelt het eerst als je iets ruikt en daarom zijn die twee ook zo met elkaar verbonden. En dat is het ook met lente. We vinden dat een fijne geur, niet alleen omdat het lekker ruikt, maar de lentegeur is eeuwenlang opgeladen met hele positieve betekenissen.”

Geurwoorden vroeger en nu

Bij het onderzoeksproject Odeuropa, waar Leemans bij betrokken is, is er een Smell explorer gemaakt. Daarin kun je een woord intypen en dan komen er zogenaamde ‘neusgetuigenissen’ naar boven van hoe mensen die geur hebben beschreven. Maar kun je een geur die je op dat moment niet kunt ruiken eigenlijk wel goed beschrijven? Volgens Leemans waren we daar vroeger veel beter in dan nu. “Ons geurvocabulaire is behoorlijk armoedig geworden. Maar als je 17^e en 18^e-eeuwse teksten leest, dan komt daar echt een rijkdom aan geurwoorden voor.”

Als voorbeeld noemt ze het begrip muf: “Ik ben nu al 30 verschillende geurwoorden voor muf tegengekomen. Huim en heumig, dat wordt nu nog gebruikt in Zeeland geloof ik, maar verder bijna nergens meer in Nederland. Je kon dus heel precies beschrijven wat voor soort muf.” Als voorbeelden noemt ze verder nog het soort muf van kersenpitkussens, muf graan of de muffe geur van een kerk. Ook voor de muffe geur die uit een biervat komt, bestond een speciaal woord.

Signature geuren

Bij het onderzoeksproject Odeuropa worden ook historische geuren gereconstrueerd. Leemans laat een reconstructie van een 16^e-eeuws handschoenenparfum ruiken. Jansen: “Waarom zou je je handschoenen met een parfum bewerken?” Leemans antwoordt: “Nou, handschoenen zijn leer, dat is dood dier, daar werd urine bij gebruikt en loog en allerlei andere behoorlijk stinkende dingen. Daarom wreven mensen hun leren handschoenen in met parfum. Eigenlijk had iedereen persoonlijke geurcombinaties, dus je kon ook echt aan iemand ruiken wat zijn signature geur was.” Leemans pleit ervoor om deze geuren van vroeger weer bij mensen ‘ten neuze te brengen’.

Wetenschap in de maak

Jansen vindt de reconstructie van het handschoenenparfum heerlijk, maar vraagt zich wel af: is dit wetenschap? Volgens Leemans is het wetenschap in wording: “Er zijn nog niet zo veel geurhistorici, dus we zijn de methoden nog aan het maken. We zijn erover aan het nadenken: hoe doe je dit, wat gebeurt er als je zo’n reconstructie maakt en hoe kun je dit documenteren? Hoe kunnen we het vergelijken? Dus het is wetenschap in de maak. We hebben deze geur nu voor de eerste keer als publicatie gemaakt en ook laten evalueren, dus een peer review procedure voor een geur gemaakt.’ Net zoals in de wetenschap dus.

• Luister het hele fragment op NPO Radio 2 (9 maart 2024).
• Meer weten? Lees dan meer over het boek Neuswijzer.