Pim Fortuyn als messias

Peter Jan Margry deed op het Meertens Instituut al langere tijd onderzoek naar bedevaartplaatsen en heiligenverering. Met de moord op Pim Fortuyn – op 6 mei precies 10 jaar geleden – kwam daar een nieuw soort onderzoek bij, naar de verering van beroemdheden zoals bijvoorbeeld Lady Diana of Jim Morrison. In Nederland was Pim Fortuyn de eerste die zo’n messiasrol kreeg toebedeeld. Margry haalde de collectie Fortuyn – bestaande uit duizenden brieven, kaartjes, objecten en knuffels, indertijd door de bevolking op een aantal herdenkingsplekken neergelegd, naar het Meertens Instituut.

door Mathilde Jansen

“Iedereen was verrast door de moord op Pim Fortuyn. Hier binnen het instituut ook. We waren als instituut nooit gefocust geweest op dat soort gebeurtenissen met als gevolg het oprichten van tijdelijke monumentjes van rouw, verdriet en wat dies meer zij. We wisten van Lady Diana. Daar hadden we wel een zeker oog voor vanuit etnologisch perspectief, maar we hadden daar nog nooit wat mee gedaan. Bermmonumentjes hadden we natuurlijk hier ook al. Maar zo massaal als toen plaatsvond, dat verraste ons ook.” Aan het woord is Peter Jan Margry, onderzoeker Religieuze Cultuur bij de vakgroep Etnologie van het Meertens Instituut.

Authenticiteit

Margry vertelt hoe hij tien jaar geleden, vlak na de moord op Fortuyn, toevallig in Den Haag rondliep. Daar werd hij geconfronteerd met grote mensenmassa’s die de politicus voor de Tweede Kamer niet alleen wilden herdenken, maar ook uiting wilden geven aan hun verontwaardiging en woede. Dat was het moment waarop een nieuwe onderzoekslijn zich aandiende. Margry: “Het was de eerste dagen na de moord. Dat was fascinerend natuurlijk. Ik heb foto’s gemaakt, met mensen staan praten, zitten bekijken wat er gebeurde, maar zonder het idee om daar nou een speciaal project van te maken. Een paar dagen later werd ik door Trouw gebeld. Die zeiden: het lijkt wel alsof Fortuyn als een heilige vereerd wordt. Kun je daar niet een stukje over schrijven. En zo is het eigenlijk gekomen.”

Pim Fortuyn werd na zijn dood als een heilige vereerd. Hetzelfde gebeurde na de dood van Jim Morrison (1971) en Lady Diana (1997), hoewel hun heiligheid langer stand hield. Margry legt uit hoe dat komt: “Althorp, de plek waar Lady Diana begraven is, wordt nog steeds druk bezocht. Een aantal jaar geleden werd het in de Nederlandse damesbladen nog aangeprezen als bedevaartplaats. Niet alleen om Diana een laatste eer te bewijzen, maar ook om je spirituele verbondenheid te kunnen uiten. De heiligheid van Pim Fortuyn was heel erg verbonden aan zijn politiek leiderschap, aan zijn charisma als politiek leider. Op het moment dat hij die politieke functie niet meer kon uitoefenen, verdween ook snel zijn messiasschap. In zijn tijd als politiek leider had Fortuyn een vorm van authenticiteit die mensen aantrok. Of het echt authentiek was is een tweede, want hij speelde natuurlijk ook allerlei rollen. Van valse nicht tot gedroomd premier in zijn auto met chauffeur.”

Paars pluche

De dood van Pim Fortuyn is daarmee uniek in de Nederlandse geschiedenis. Geen andere Nederlander kreeg eenzelfde messiasrol toebedeeld als Fortuyn: “Theo van Gogh heeft ook een belangrijke memorial gekregen, maar de betekenis ervan is niet vergelijkbaar met die van Pim Fortuyn. Pim was voor grote aantallen mensen in de Nederlandse samenleving – vooral voor hen die met de problemen van de multi-culturele samenleving te maken hebben –een soort vernieuwer. Die los stond van alle paarse pluchemensen die maar eindeloos bleven zitten en die hun stem ogenschijnlijk niet hoorden.”

En Geert Wilders? “Wilders is in het vacuüm van Fortuyn gestapt, heeft zijn politieke agenda voor een deel overgenomen, maar heeft niet eenzelfde charisma. Er zijn natuurlijk veel mensen die in Wilders geloven en die zijn functie heel erg belangrijk vinden. Maar zover ik het kan beoordelen heeft hij niet die messiasachtige rol die Fortuyn ook tijdens zijn leven al had. Maar het feit dat Pim is vermoord heeft natuurlijk ook sterk bijgedragen aan de beoordeling van zijn persoon: het sterven voor een goeie zaak, dan komt men makkelijk tot een Christusvergelijking.”

Brieven aan Pim

Dat Fortuyn als een messias werd vereerd, blijkt ook uit de briefjes en kaartjes die bij zijn graf zijn neergelegd. Die brieven, kaartjes, objecten en knuffels zijn op aandringen van Margry verzameld en gearchiveerd op het Meertens Instituut. “Ik heb destijds contact opgenomen met de familie Fortuyn en gevraagd: mag ik die stukken inzien want ik wil er iets over schrijven en ik heb feitelijk materiaal nodig. Toen zeiden ze: nou meneer dan bent u eigenlijk te laat, want alles staat ingepakt om naar Italië getransporteerd te worden. Het was de bedoeling dat het materiaal in zijn graf in Provesano ingemetseld zou worden om het tot in eeuwige dagen te laten rusten.”

Margry wist de familie Fortuyn te overtuigen van de betekenis van dit materiaal voor de Nederlandse geschiedenis en het materiaal in een publieke erfgoedinstelling (in dit geval het Meertens Instituut) onder te laten brengen.  “En toen was het van: is uw auto groot genoeg, neem maar mee. Zo makkelijk ging het toen. Toen heb ik dat meegenomen en er een aantal stukken over geschreven. Niet lang daarna belde de familie weer met de boodschap: weten jullie wel dat er in het pseudograf in Driehuis-Westerveld ook nog allerlei materiaal ligt (Na een paar maanden is Fortuyn echt begraven in Italië en toen kwam het graf in Driehuis-Westerveld leeg te staan, maar bleef als monument intact). Wij vinden het als familie belangrijk dat die stukken ook als collectie op het Meertens Instituut bij elkaar gebracht worden.”

Nachtelijke exercitie

“Vanwege alle gevoeligheden rondom Pim Fortuyn durfden ze dat niet overdag te doen en is dat ’s nachts gebeurd. Er is een heel grote grafkelder met een grafzerk. In perspex zit er een kopie van het graf in Italië bovenop. Dat moest allemaal weggehaald: het gras en de bloemperken, dus dat was best wel een operatie. Driehuis-Westerveld is een enorm geaccidenteerd terrein in de woeste duinen, dus dat moest met allemaal van die gravers en een soort kraanwagentjes gebeuren. Dat was wel raar en spannend. Met twee auto’s hebben we al het materiaal dat er was snel uitgehaald en voordat het licht werd alles in de auto’s en wegwezen.”

En de objecten die mensen nu nog bij het graf neerleggen? “Daar hebben we eigenlijk geen afspraken over gemaakt. Ik denk dat het minimaal is wat er nu nog gebeurt. Ãœberhaupt is de Fortuynbeweging natuurlijk over.” Maar dat doet niet af aan de rol die Pim Fortuyn heeft gespeeld in de Nederlandse samenleving. En het zijn vooral die brieven waar je die betekenis uit af kunt leiden. Het Meertens Instituut beschikt daarmee over een unieke openbare collectie die ook interessant is voor historici, antropologen, politicologen en sociologen.

Afbeeldingen: 1. Peter Jan Margry; 2. Grafsteen Pim Fortuyn; 3. Doos met objecten uit de Collectie Pim Fortuyn

Lees meer over de Collectie Pim Fortuyn.

Dit artikel is verschenen in de digitale nieuwsbrief van het Meertens Instituut. Ook abonnee worden? Klik hier.