November 2023: “Het verleden moet je ruiken”

Inger Leemans en Caro Verbeek vertellen in de Historische BoekenCast over hun boek NeusWijzer. Geuratlas van de Lage Landen. Een boek over wat de neus, of ons neusorgaan, met ons kan doen, wat ruiken betekent en of de neus of onze geur een betrouwbare bron van herinnering is.

Caro Verbeek is al twintig jaar bezig met het bestuderen van de reuk, en Inger Leemans is gedurende haar carrière geïnteresseerd in onderbelichaamde aspecten van cultuurgeschiedenis. Hun boek bundelt sociologische, biologische, historische en talige inzichten in de reuk en toont hoe geur cultuur kan belichamen. De NeusWijzer is relevant voor de vragen: Wil je iets weten over de neus als historisch fenomeen? En of we dan ook iets kunnen leren door onze neus te gebruiken. Het antwoord van Leemans en Verbeek luidt volmondig ja. Als historisch fenomeen is geur heel belangrijk omdat geuren van belang zijn voor ons dagelijks leven. Geuren maken wie we zijn, zijn onderdeel van onze identiteit en verbonden aan regio’s. Het verleden moeten we ruiken.

Balsemolie en pruikenpoeder

Leemans en Verbeek geven ook enkele voorbeelden, zo moest Willem van Oranje toen hij stierf heel snel gebalsemd worden waardoor hij in zijn dood waarschijnlijk lekkerder rook dan levend. Ook hebben Leemans en Verbeek pruikenpoeder meegenomen. Pruiken werden vroeger gemaakt van dierlijke haren en die moesten fris blijven en er mooi uit blijven zien. Hiervoor gebruikte men pruikenpoeder. Iedereen had daar ook zo zijn eigen persoonlijke recepten voor. Door het recept na te maken, begonnen beide onderzoekers te denken waarom een bepaalde geur ergens in werd gedaan. Wat was de functie van die geur? Er zijn twee leermomenten met deze werkwijze: in de reconstructie van de geur en in de confrontatie als je de geur ruikt.

Geschiedenisgeuren

Vaak denken we niet aan geuren, maar ervaren we ze simpelweg. Toch kan geur voorbijgaan aan de eigen beleving en herinnering. Voor het Rijksmuseum maakten Leemans en Verbeek historische geuren na. Zo lieten ze bezoekers de geur van de slag bij Waterloo ruiken en het parfum van Napoleon. Eerst kwamen er persoonlijke herinneringen vrij wanneer mensen het roken, daarna werd de geur verbonden aan een historische sensatie door het in de context te plaatsen. Geur is dus een stukje geschiedenis, maar die geschiedenis moet er nog wel bij verteld worden. Volgens Leemans en Verbeek kan geur ook ingezet worden zonder die extra context nodig te hebben, maar daarvoor zijn we nu nog te slecht getraind in het herkennen van geuren. Als we meer zouden weten over waar geurcomponenten uit bestaan, wordt geuronderzoek een betere wetenschap.

Geurwoorden

Onze neus weet heel veel, maar we kunnen het niet talig maken. Verbeek legt uit dat we (onbewust) via onze neus weten of een partner geschikt is om nageslacht mee te maken, of welke etenswaren we niet moeten opeten, of dat we van een plek moeten wegwezen omdat we de dood ruiken. Ondanks dat we ons hier niet bewust van zijn, is de kennis van onze neus er wel. Door geuren woorden te geven, kunnen we onze neus beter gaan gebruiken. Voor gevaarlijke geuren is het bijvoorbeeld belangrijk om aan te kunnen geven waar het gevaar zit en om het erover te hebben. Als iets lekker ruikt is het minder belangrijk om die geur talig te maken. Toch moeten we niet vergeten dat stank een cultureel gegeven is. Wij ruiken nu de uitlaatgassen niet meer omdat we er aan gewend zijn, zegt Verbeek. Leemans noemt ook enkele geurwoorden die zijn verdwenen uit ons vocabulaire. Zo hadden we vroeger een woord voor ‘lijkengeur’ (‘reeuw’) en veel meer woorden om te duiden dat iets ‘muf’ rook.

Geurmuseum?

Leemans en Verbeek sluiten af met een pleidooi voor een geurmuseum. Geur is ons meest fragiele erfgoed want het verdwijnt zo snel, maar geuren kunnen ons ook het dichts mogelijk brengen bij andere mensen en bij andere tijden. Geur is ook heel democratisch, iedereen kan ruiken, we kunnen er alle kanten mee op en iedereen kan er zijn eigen bijdrage aan geven.

Luister de complete aflevering via het Historisch Nieuwsblad (7 november 2023).