Vraag van mei 2017: Wat is de herkomst van deze spreuk?

Femke Mulier stuurde ons een plaatje van een achttiende eeuws tegeltableau met een tafereel van een kat en een uil die een dialoog voeren. De kat zegt: “Had ik iou Uyl hierin mijn poot, ik kreeg myn aas en jy waar doot”. De uil reageert hierop: “Wel Kat het sy iou lief of leet, schoon ongegunt nogtans ik eet”. In haar zoektocht naar de herkomst van deze spreuk kwam Femke Mulier alleen een publicatie tegen van Jacob ter Gouw en Jacob van Lennep. Daarin worden varianten op deze spreuk behandeld, maar de herkomst blijft onbekend. Kan het Meertens Instituut verder helpen?

De vraag wordt beantwoord door Arjan Prins, stagiair Nederlandse Volksverhalenbank.

 

In antwoord op uw vraag over de tegeltableaus met de uil en de kat heb ik een aantal zaken kunnen vinden. Er is duidelijk een overeenkomst te zien tussen de spreuken beschreven in ter Gouw en van Lennep en de door u aangeleverde spreuken. Beide spreken over een kat en een uil die een geschil hebben, maar de kern van het geschil is wel degelijk anders. In ter Gouw en van Lennep is duidelijk te zien dat muizen de oorzaak zijn van het geschil.

Uil! gij doet mij groot onrecht, De muizen zijn mij toegezegd.

Ja Kat, dat moet gij weten, Ongegund brood wordt het meest gegeten.

Dit is een logische gevolgtrekking, want zowel katten als uilen zijn fervente muizenjagers. Muizen zijn de connectie tussen beide dieren, zonder deze muizen is er geen directe relatie te leggen tussen uilen en katten. In de aangeleverde spreuken is echter geen sprake van de aanwezigheid van muizen.

Had ik iou Uyl hierin mijn poot, ik kreeg myn aas en jy waar doot.

wel Kat het sy iou lief of leet, schoon ongegunt nogtans ik eet.

In deze spreuken wordt de suggestie gewekt dat de kat de uil wil opeten. Deze gevolgtrekking is niet logisch of natuurlijk, want tussen katten en uilen bestaat geen relatie van prooi en roofdier. Beide dieren komen vaak genoeg voor in de spreekwoordenboeken, ze zijn echter nooit in combinatie te vinden. 

Het antwoord dat de uil geeft naar aanleiding van de bedreiging of beschuldiging van de kat, in beide versies, is wel terug te vinden in verschillende spreekwoordenboeken. De kern van dit spreekwoord is het ‘ongegund eten’. Het betekent in feite dat er sprake is van grote afgunst. Hiernaast is dit spreekwoord ook gekoppeld aan een ander spreekwoord, namelijk: Geen ambt zonder nijd. De volgende uitleg wordt hieraan gegeven: Afgunst is algemeen. Welke plaats men ook bekleedt, steeds zal men door sommige personen benijd worden.

Al met al is er weinig verdere informatie terug te vinden over deze tableaus en hun herkomst. Het lijkt er dus op dat de verschillende tableaus aan elkaar gerelateerd zijn, maar de precieze relatie is niet duidelijk. Waarschijnlijk komt de door u aangeleverde spreuk uit een latere periode en verklaart deze sprong in de tijd de verandering in de tekst.

Bronnen:

·         Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal, P.J. Harrebomée. Utrecht 1990 (Herdruk)

·         Nederlandsch spreekwoordenboek, C. Werda. Zuthpen 1939

·         De uithangteekens. In verband met geschiedenis en volksleven beschouwd, J. ter Gouw & J. van Lennep. Amsterdam 1867-1869.