De geschiedenis van het Wilhelmus is nooit af
Deze week verscheen een documentaire en lesmateriaal over de tekst en de muziek van het Wilhelmus. Het Meertens Instituut werkte eraan mee. Centrale boodschap: de geschiedenis van het Wilhelmus is nooit af, als leerlingen er deel van uit gaan maken.
door Mathilde Jansen
Nederlanders zijn behoorlijk eensgezind over wat ze verstaan onder de Nederlandse identiteit. Die conclusie trekt het Sociaal en Cultureel Planbureau in het deze week verschenen rapport Denkend aan Nederland, gebaseerd op enquêtes onder vijfduizend Nederlanders. Voorop staat de taal, en daarna volgen tradities als Koningsdag, pakjesavond en de Elfstedentocht.
Het rapport van het SCP beschrijft wat Nederlanders zelf verstaan onder de Nederlandse identiteit, en neemt nadrukkelijk geen stelling in: ‘dat betekent dat we geen antwoord geven op de vraag of op scholen het Wilhelmus gezongen moet worden’, aldus het rapport. Wel kunnen we lezen dat het volkslied voor veel Nederlanders een belangrijk deel is van hun identiteit. Bij het horen van het Wilhelmus voelt meer dan de helft van de ondervraagden zich één met andere Nederlanders.
Het kabinetsvoorstel in 2017 om scholieren verplicht het Wilhelmus te leren, was voor onderzoekers van het Meertens Instituut, de Universiteit Utrecht en de Universiteit Antwerpen aanleiding om een lespakket te ontwikkelen. Samen met SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Dyzlofilm, Nationale Opera & Ballet en het Nederlands Philharmonisch Orkest maakten ze de website How to Wilhelmus, waarop sinds deze week een documentaire en lesmateriaal te vinden zijn voor scholieren van 12-15 jaar.
Mysterie
Op de website lezen scholieren en docenten meer over de geschiedenis van het volkslied, die nooit af is. “Met deze website willen we leerlingen aan het denken zetten, en laten zien hoe verrassend de geschiedenis van het Wilhelmus eigenlijk is”, zegt Martine de Bruin, liedonderzoeker aan het Meertens Instituut. Het Wilhelmus is een van de oudste volksliederen ter wereld, maar wie de auteur was is bijvoorbeeld nog altijd een mysterie.
Het lied dateert uit het einde van de zestiende eeuw, en valt op doordat het is geschreven in de eerste persoon. Daarmee vertolkt het de stem van Willem van Oranje, die oproept tot een opstand tegen de Spanjaarden. Lang werd Marnix van St. Aldegonde aangewezen als auteur. Als schrijver én vertrouweling van Willem van Oranje was hij de aangewezen kandidaat. Maar er waren ook andere mogelijke auteurs, zoals Fruytiers, Houwaert en Coornhert.
Challenge
In 2016 kwamen onderzoekers van de Universiteit Antwerpen, het Meertens Instituut en de Universiteit Utrecht met computeranalyses een geheel nieuwe kandidaat op het spoor: Petrus Datheen. Deze was aanvankelijk als controle toegevoegd aan de test, en niet als een plausibele mededinger naar het auteurschap. Hoewel zijn psalmberijming uit 1566 heel populair was, was hij onder literatoren meestal onderwerp van spot, door de metrische onvolkomenheden in zijn liederen.
Hoewel Datheen als winnaar uit de bus kwam van de computationele analyses, is daarmee nog niet gezegd dat hij de auteur was van het Wilhelmus. Er zijn immers meer zestiende-eeuwse liedschrijvers geweest die niet meegenomen zijn in de analyses. Daarom hebben de onderzoekers nu de Wilhelmus Challenge in het leven geroepen. Deze vindt plaats in het kader van de Internationale Digital Humanities Conferentie (DH2019), die van 9 tot 12 juli plaatsvindt in Utrecht.
Niet statisch
Deelnemers aan de Wilhelmus Challenge kunnen zelf aan de slag met een grote dataset met historische Nederlandse liederen. De winnaar van de Challenge wordt aan het einde van het congres bekendgemaakt. “Voor de challenge is een heel grote dataset gemaakt, waarin nog veel, niet eerder onderzochte auteurs zitten”, zegt taaltechnoloog Folgert Karsdorp van het Meertens Instituut. “Dus wie weet rolt er een compleet nieuwe schrijver van het Wilhelmus uit.”
Wat de geschiedenis ons vooral duidelijk maakt, is dat het Wilhelmus geen statisch geheel vormt, maar zich voegt naar zijn tijd. Zo veranderde de betekenis die men eraan hechtte door de eeuwen heen, maar ook de manier waarop de tekst gezongen werd. Op de website How to Wilhelmus zijn verschillende versies te beluisteren. Ook kunnen scholieren hun eigen muzikale versie maken en zelf een oordeel vormen over wat het Wilhelmus voor hen betekent.
Foto's: 1. bladmuziek van het Wilhelmus, publiek domein; 2. Van wie is het Wilhelmus? verscheen in 2017 in de reeks Meertens Nieuwjaarsuitgaven.
Links
Perbericht Universiteit Utrecht
Rapport SCP 'Denkend aan Nederland'
'Computer als onderzoeksinstrument in de zoektocht naar de auteur van het Wilhelmus' (Meertens Nieuwsbrief 2017)