Artist in residency Nienke Roth: Geography of the Waterwolf
Kunnen verhalen bijdragen aan het tegengaan van klimaatverandering? Die vraag stond centraal in het onderzoek van Nienke Roth, artist in residence bij het Meertens Instituut in 2023. Voor haar project Geography of the Waterwolf dook ze in onze volksverhalencollecties, op zoek naar verhalen over de natuur. Een terugblik.
De rol van de natuur in Nederlandse volksverhalen
Inspiratie voor Roths project was het boek Braiding Sweetgrass van botanist Robin Wall Kimmerer, die aan de hand van legenden van haar inheems-Amerikaanse voorouders laat zien hoe verhalen van belang kunnen zijn in het overdragen van alledaagse kennis en opvattingen over de natuur. “Verhalen vormen ons perspectief op en ons gedrag tegenover onze omgeving,” aldus Roth. “Ze dragen zo bij aan de ecologische identiteit van een land en haar inwoners”. In haar project wilde ze daarom onderzoeken welke rol de natuur speelt in Nederlandse volksverhalen.
Onder begeleiding van antropoloog Rebeca Ibañez Martín ontwikkelde Roth inzichten over de ecologische kant van het project, terwijl volksverhaaldeskundige Theo Meder haar bijspijkerde over de geschiedenis van volksverhalen in Nederland.
Algauw besloot ze zich specifiek op verhalen over de zee te richten, omdat die zo’n grote rol speelt in hoe we ons tot het land verhouden. “We hebben een rare ecologische identiteit. We zien de natuur als maakbaar en hebben, door middel van inpolderen, ruimte ingenomen van verschillende waterlichamen – zonder rekening te houden met de gevolgen voor bestaande ecosystemen. Je kan dat zien als een vorm van kolonisatie. Nu hebben we er ‘last’ van dat de waterniveaus stijgen, en framen we het water als een tegenstander die we moeten overwinnen.”
De zee als ‘waterwolf’
Die blik op de zee vond ze ook terug in de verhalen die ze tegenkwam in de Volksverhalenbank en de bibliotheekcollectie van het Meertens Instituut. “Alle verhalen die over de zee gingen waren behoorlijk angstig. Mensen wantrouwden de zee meer dan dat ze er iets over wisten. In de verhalen wordt gesproken over de zee als monster, of als straf: als mensen te gierig waren zou de zee hun dorpen wegvagen.”
Die bevinding inspireerde de titel van het project: Geography of the Waterwolf. Waterwolf is een bestaand woord dat wordt gebruikt voor wateren die het land verslinden (het is bijvoorbeeld de bijnaam van het Haarlemmermeer, een ‘wild’ meer dat regelmatig stukken land ‘wegsloeg’).
De stem van de natuur
Wat Roth ook opviel: de verhalen die ze tegenkwam gingen meer over mensen dan over de natuur, steeds weer stond de mens centraal. Geïnspireerd door Wall Kimmerer, die in haar boek beargumenteert dat we alleen een groter ecologisch bewustzijn bereiken als we niet-menselijk leven leren erkennen en waarderen, stelt Roth een aantal hypothetische vragen: wat als we die verhalen zouden vertellen vanuit het perspectief van de natuur? Zou dat kunnen leiden tot meer begrip van de bestaande ecosystemen om ons heen? 
Roth besloot een aantal volksverhalen, waaronder Ossaert en Vijftig bunders land voor een half pond tabak, te ‘herschrijven’ vanuit het perspectief van de natuur, door alle verwijzingen naar mensen door te strepen. Ook trok ze eropuit om de stem van de zee zelf op camera vast te leggen. Hiervoor gebruikte ze een specifieke methode: pinhole fotografie, waarbij je foto’s maakt door een gaatje in plaats van een lens. Ze legde een doosje met lichtgevoelig papier in het zeewater, en wachtte af wat de Noordzee haar teruggaf. “Ik vroeg me af: hoe kan ik de menselijke controle opgeven en de natuur zelf iets laten vertellen?” De resulterende pinholefoto’s combineerde ze met eigengemaakte foto’s van waterlandschappen in Nederland.
Publicaties, tentoonstelling, podcast en conferentie
De fotografische uitkomsten bracht Roth samen in een fotoboek, Geography of the Waterwolf, en in haar presentatie voor de eindexamententoonstelling aan de KABK in Den Haag. De herschreven volksverhalen en haar onderzoeksbevindingen bundelde ze in haar afstudeerscriptie, Murmurs of a Liquid Sandcastle. Het leverde haar een stipendium op van Stichting tot Steun ter waarde van €3000.
Roth werkte ook mee aan de volksverhalenpodcast Vonken onder de As (Piet Verkleij/Meertens Instituut), waar ze te horen is in de aflevering ‘Water’. In oktober 2024 zal ze het project presenteren op de International Conference of Social Sciences in Amsterdam, samen met begeleider Rebeca Ibañez Martín.
Alle beelden (c) Nienke Roth. Meer informatie op haar persoonlijke website.