Onderzoek en documentatie van taal en cultuur in Nederland

Onderzoeksprojecten

Het Meertens Instituut onderzoekt en documenteert taal en cultuur in Nederland en Nederlandse taal en cultuur in de wereld. Centraal staan de verschijnselen die het alledaagse leven in onze samenleving vormgeven. Taal en cultuur worden in het huidige politieke klimaat gezien als de dragers bij uitstek van collectieve identiteit.

Het Meertens Instituut, dat de ‘casus Nederland’ onderzoekt vanuit een vergelijkend en internationaal perspectief, wil zo tegelijk bijdragen aan het maatschappelijke debat door de rol van taal en cultuur in maatschappelijke processen te duiden en te nuanceren.

Onderzoeksambities

Dit onderzoeksplan vat de onderzoeksambities samen van het Meertens Instituut voor de jaren 2018-2023. Ook verscheen een update op het onderzoeksplan 2020-2023 (Engelstalig).

Bekijk de afgeronde onderzoeksprojecten 2018-2023 hier.

PRESERVARE

Dit onderzoeksproject brengt de alledaagse, ongeschreven kennis van vroegmoderne voedselconservering in kaart. Het gebruikt hiervoor een innovatieve combinatie van historische data-analyse van uiteenlopende bronnen, reconstructie van historische technieken en analyses van archeologische vondsten.

MAKEBELIEF

Dit project analyseert hoe men in landen als China, Nederland, Turkije en de Verenigde Staten de emotionele en politieke betekenis van religie en erfgoed probeert te beïnvloeden. Het gebruikt hiervoor een unieke invalshoek: religieuze themaparken.

VITALGREENHOUSE

Dit project stelt de vraag: op welke verschillende, tegenstrijdige manieren wordt het concept duurzaamheid in tuinbouwkassen in Europa opgevat en in de praktijk gebracht? Om dit in kaart te brengen worden innovatieve etnografische methoden ingezet.

Botanische gegevens door een sociale lens

Dit onderzoeksproject brengt hedendaagse en historische burgerwetenschappelijke kennis over het botanische leven in Nederland samen. Hiermee verrijken we de gegevens over de biodiversiteit in Nederland en leren we meer over de relatie tussen mens en natuur door de jaren heen.

Wie is de trol?

In dit project wordt een game ontwikkeld waarmee middelbare scholieren en senioren leren hoe kunstmatige intelligentie werkt. Deelnemers krijgen de rol van moderator in een online discussie en kunnen daarbij de hulp inroepen van een computeralgoritme. Op die manier ontdekken ze de voor- en nadelen van kunstmatige intelligentie.

Polifonia

Hoe kunnen we de verbindingen tussen muziek, mensen, plaatsen en gebeurtenissen van de zestiende eeuw tot heden digitaal ontsluiten? In dit onderzoeksproject ontwikkelen we onder meer een door iedereen te raadplegen database, waarmee we ons begrip van het Europese muzikale erfgoed verrijken.

Kat-mens-interacties

In dit project bestuderen we de alledaagse interacties tussen huiskatten en de mensen met wie zij samenleven. We doen dit vanuit een multimodaal en multisensoriaal perspectief, waarbij we niet alleen vocalisaties, maar ook lichamelijke communicatie meenemen.

Koe-mens interactie

In dit project worden de sociale interacties van melkkoeien onderzocht. Hiermee doet het project een voorstel om het perspectief van (niet-menselijke) dieren te betrekken in het vakgebied van de sociolinguïstiek.

Het reizende beeld: De foto van kapitein Broos

Dit project doet etnografisch onderzoek naar de foto van Kapitein Broos (ca. 1821-1880), een van de belangrijkste leiders van de Marrons in Suriname. Hoe komt het dat er 150 jaar na de dood van Broos zo veel aandacht is voor dit beeld?

Verbeelding in transities

Hoe moeten we nu en in de toekomst omgaan met complexe transitieopgaven zoals de energietransitie, de voedseltransitie, klimaatadaptatie en interne veiligheid? Dit project onderzoekt hoe creatieve onderzoeks- en oplossingsmethodes kunnen worden ingezet bij grootstedelijke uitdagingen.

Odeuropa

Welke rol heeft geur de afgelopen eeuwen gespeeld in onze culturen? En hoe kan ruiken helpen om het materiële en immateriële erfgoed van Europa te promoten? Odeuropa  is het eerste pan-Europese onderzoeksproject dat onderzoek doet naar ons geurverleden. 

INREACH

Welke kennis en perspectieven ontbreken er in onze archieven? In het pilotproject INREACH wordt met een kritische blik gekeken naar onze collecties en verzamelmethodes. Leidende gedachte is dat ook datgene wat wij niet lezen of horen, een 'archief' vormt.

Rethinking the role of water in climate robust landscapes

Dit project onderzoekt hoe manieren van land- en watergebruik in Nederland zich verhouden tot de biodiversiteit van het landschap, de waterkwaliteit en de samenleving.

A planetary food commons for healthy and sustainable diets

Ons huidige mondiale voedselsysteem is onduurzaam. Dit project onderzoekt het potentieel van de 'voedsel als gemeengoed'-benadering om in gezond en duurzaam voedsel voor iedereen te voorzien. (meer…)

De inzet van taal en cultuur in de constructie van lokale identiteit

Dit subproject onderzoekt a) de inzet van taal (dialect, regiolect, Nederlands) en cultuur (ritueel, feesten, gebaren) in de constructie van lokale identiteit in Nederland; b) de contexten waarin lokale identiteit wordt beleefd en uitgedragen; en c) de betrokken actoren en hun publiek. 

De Nederlandse Volksverhalenbank & de Nederlandse Liederenbank

De Nederlandse Volksverhalenbank, die gestart is in 1994, bevat een rijkdom aan volksverhalen (sprookjes, raadsels, sagen, legenden, moppen, broodjeaapverhalen) van de middeleeuwen tot heden. Bij elk verhaal wordt metadata opgenomen zoals de plaats van vertellen, de datum van optekening, de verteller, en - indien mogelijk - het internationale catalogusnummer (de zogenaamde ATU typologie). 

Volksverhaalrepertoires en narratieve cultuur

Dit langlopende project behandelt een veelvoud aan verhalende uitingen over een langere periode: van de performance van middeleeuwse verhalen, de formele structuur van sprookjes en getuigenissen van bekering, de invloed van kranten, almanakken en kluchtboekjes uit de 17e en 18e eeuw op de (re-)oralisatie van verhalen, etnisch vertellen, tot de impact van hedendaagse sagen, memes, 'fake news' en hoaxes in de hedendaagse overlevering, zowel mondeling als op sociale media.

ISEBEL

Het acroniem staat voor Intelligent Search Engine for Belief Legends. Het project is een NWO Trans-Atlantic Digging into Data project waarin samengewerkt wordt met Tim Tangherlini van de UCLA en Christoph Schmitt en Holger Meyer van het Wossidlo Instituut en de Universiteit van Rostock. 

Herdenkingscultuur en nieuwe publieke rituelen

In Nederland, maar ook elders in de wereld, is in de afgelopen decennia een uitgebreide herdenkingscultuur rondom ‘de publieke dood’ ontstaan. In dit onderzoeksproject wordt de vraag gesteld naar de overtuigingskracht en populariteit van de, grotendeels, nieuwe rituelen waarmee mensen de publieke dood herdenken.

Nieuwe en contestatieve vormen van religiositeit

Dit onderzoeksproject omvat een gedifferentieerd veld aan religieuze expressies in heden en verleden. Enerzijds is het onderzoek gericht op fenomenen als pelgrimage en verschijningen en cultussen rondom (heilige) personen en anderzijds ligt de focus op vormen van nieuwe, al dan niet impliciete, vormen van religiositeit, spiritualiteit en ritualiteit.

HERILIGION

Dit Europese onderzoeksproject onderzoekt de spanningen en paradoxen die opkomen wanneer religieuze plaatsen, objecten en praktijken tot erfgoed gemaakt worden. Wereldwijd worden religieuze gebouwen, voorwerpen en tradities geconserveerd en gewaardeerd als cultureel erfgoed, waarbij de oorspronkelijke spirituele dimensie naar de achtergrond verdwijnt. 

Populisme, social media en religie

De Nederlandse PVV en het Duitse Pegida passen niet goed in bestaande begrippenkaders zoals links/rechts of religieus/seculier en publiceren weinig programmatische teksten. Hoe kunnen we deze populistische bewegingen dan toch beter begrijpen? 

Immaterieel erfgoed en musea

Naar aanleiding van de UNESCO Conventie ter Bescherming van het Immaterieel Erfgoed, die Nederland in 2012 heeft geratificeerd, bemoeien zich verschillende actoren met het behoud van alledaagse cultuur. Zij vormen een (emotie)netwerk dat bepaald is door betekenisvolle machtsverhoudingen. In het onderzoek wordt aandacht besteed aan het krachtenveld van dit netwerk om vragen naar erfgoediseringsprocessen te beantwoorden.

Nieuwe ruraliteit: Materiële expressies van plattelandsculturen

De categorie ‘ruraliteit’ krijgt tegenwoordig veel aandacht. Dit betreft zowel (collectieve) imaginaire voorstellingen van het platteland als ook concrete alledaagse cultuuruitingen en de wisselwerkingen tussen beide. De drastische transformatieprocessen die het platteland heeft doorgemaakt dragen bij aan veranderende opvattingen over alledaagse landelijke levensstijlen en hebben een breed, associatief spectrum van nieuwe beelden opgeroepen. Het project onderzoekt deze veranderingen en de effecten hiervan op ideeën over het platteland (bij zowel bij urbane als niet-urbane) bewoners en identiteitsvorming.

On/zichtbaarheid: kleurenblindheid ras en de kracht van beelden in Nederland

Virtuele netwerken, en de beelden die daarin circuleren, zijn vandaag niet alleen onderdeel van het leven van alledag, ze beïnvloeden ook in hoge mate hoe mensen zichzelf in relatie tot anderen begrijpen. Dit project onderzoekt de rol van beelden in identiteitsconstructies in Nederland. 

Black Movements: Zwarte Nederlanders in de Atlantische wereld

In het kader van het gemeenschappelijke onderzoeksprogramma van het Humanities Cluster met de titel 'Impact of Circulation' doet Markus Balkenhol onderzoek naar sociale bewegingen voor de rechten van zwarte Nederlanders. Specifiek onderzoekt hij de invloeden van international zwarte bewegingen (Civil Rights Movement, BlackLivesMatter, Rhodes Must Fall) op organisaties van Nederlanders van Afrikaanse afkomst. Dit project heeft een etnografische en een historische component.

Taalportaal

Het Taalportaal (taalportaal.org) geeft een vrijelijk toegankelijke gezaghebbende grammaticale beschrijving van o.m. het Nederlands, Fries en Afrikaans voor wetenschappelijke doeleinden. Het MI is verantwoordelijk voor de productie en het onderhoud van het Nederlandse onderdeel. 

Maritieme en continentale oriëntatie

Verhoogde maritieme circulatie heeft niet alleen zijn weerspiegeling in materiële en economische geschiedenis, maar ook van talige geschiedenis. Deze talige geschiedenis is uitgekristalliseerd in de overeenkomsten en verschillen in de huidige taalvariëteiten: maritieme isoglossen. We onderzoeken dit (in ieder geval) aan de hand van Nederlandse en Duitse variëteiten. 

Taaldynamiek in het Historisch Nederlands

In de taaldynamiek van de Nederlandse Gouden Eeuw zien we een taalvariatie die tot dusver weinig is bestudeerd: de varatie binnen één individuele taalgebruiker (intra-auteurvariatie). De beroemde schrijver P.C. Hooft, bijvoorbeeld, gebruikt zowel de Middelnederlandse manier van negatie (en … niet) als een moderner alternatief (niet). 

Gender marking in de Nederlandse dialecten

Er is veel variatie en verandering in hoe het Nederlands en zijn dialecten gender markeren. De Brabantse dialecten hebben bijvoorbeeld van origine een drie-gendersysteem, maar in de huidige situatie van deze dialecten zien we een grote hoeveelheid variatie op dit punt.